Kada je riječ o pojedinim poetičkim polazištima Danila Kiša, tumačenje savremene umjetnosti podrazumijeva rasvjetljavanje duhovnog, psihološkog i socijalnog horizonta epohe i opšteg konteksta u kojem se ovaplotila autorska stvaralačka pojava, a u ovom slučaju je datu „predistoriju”, za kompletno razumijevanje njegove ličnosti i djela, neophodno sublimirati. Već elementarni biografski podaci koji govore o tome da je ovaj prestižni pisac rođen 1935. godine, od oca Eduarda Kiša, mađarskog Jevrejina i majke Milice Dragićević, Crnogorke — dovoljno govore o neobičnosti njegovog porijekla. Prezime njegovog oca bilo je Kon, ali ga je usljed opšteg straha od semitizma diskretno modifikovao, preuzimajići njegovu mađarsku varijantu, tako da je u krštenici sâmog pisca bilo napisano njegovo prvo ime — Daniel Kon.
Do sredine Drugog svjetskog rata Kiš je živio sa roditeljima u Novom Sadu; zatim prelazi u očev rodni kraj u Mađarskoj, gdje završava osnovnu školu i dva razreda gimnazije. Nakon odvođenja oca u Aušvic 1944. godine, sa ostatkom porodice odseljen je na Cetinje, gdje je živio do kraja školovanja. Na Filozofski fakultet u Beogradu Kiš se upisuje 1958. godine, gdje je bio prvi student koji je diplomirao na Katedri za opštu književnost. Njegovi početni radovi publikovani su u doba njegovog života na Cetinju, u književnim časopisima „Omladinski pokret” i „Susreti” — Oproštaj s majkom, Sjutra, Odjek iz detinjstva, Susret s majkom u jesen, Crveni bik i drugi. Kao student, objavljivao je pjesme, eseje, pripovijetke i prevode sa ruskog, francuskog i mađarskog jezika, najviše u „Vidicima”, u čijem je uredništvu i sam bio tri godine (1957–1960).
Njegova prva objavljena knjiga 1962. godine u jednom tomu sadrži početna dva romana — Psalm 44 i Mansardu. Roman Bašta, pepeo, nastao za vrijeme boravka u Strazburu, gdje je radio kao lektor za srpskohrvatski jezik od 1962. do 1964. godine, objavljen je 1965. godine u Beogradu.
U to doba Kiš prevodi ostvarenja Lotreamona, Verlena, Endre Adija i Kenoove Stilske vežbe. Knjiga priča Rani jadi, koja predstavlja začetno djelo Porodičnog ciklusa, publikovana je 1970. godine u Beogradu. Roman Peščanik, objavljen 1972. godine dobio je NIN-ovu nagradu (koju je nekoliko godina kasnije vratio), da bi iste godine izašla njegova zbirka eseja pod nazivom Po-etika. Kao lektor za srpskohrvatski jezik Kiš je radio na univerzitetu u Bordou 1974. godine, kada je izdata druga knjiga zbirke Po-etika (intervjui). Godine 1976. u Beogradu i Zagrebu ugledaće svjetlo dana Grobnica za Borisa Davidoviča, koju predstavljaju sedam poglavlja zajedničke porodične povijesti. Krajem godine počeli su napadi na knjigu, koji su trajali mjesecima, navodno zbog plagijata. O javnom literarnom progonu jednog od najpriznatijih imena južnoslovenske književne scene i piščevom britkom odgovoru, jedan od najobjektivnijih sudova izložio je Predrag Palavestra:
„Spolja gledano, sukob je imao odlike književnog neslaganja, ali je u sebi nosio vrlo oštre političke i ideološke konotacije… Pravu političku pozadinu sukoba nisu otkrivali sve dok, pred kraj života, Kiš nije objavio da je hladna košava protiv njega krenula iz partijskih krugova, koji su u njegovom „antistaljinizmu” videli „antisocijalizam” i to ocenili kao oštru kritiku komunizma. Način na koji je Kiš odgovorio na prve napade, pokazao je da je on bio svestan da ga kritika boljševičke partije vodi u sukob sa partijskom politikom. Iako je dotad u Jugoslaviji bio i priznat i nagrađivan, cenjen kao „književni princ” u svome naraštaju, prihvatio je poziciju pisca koga osporavaju i progone. Znao je da time na drugoj strani dobija više nego što gubi u ratu sa onima koji su kulturnu javnost držali pod kontrolom partijske države” (Palavestra 2008: 607–608).
Kao potkrepljenje spomenutoj tvrdnji može poslužiti i iskaz samog pisca: „Dobivši mig sa vrha, partijski su se psi okomili na knjigu i njenog autora, naivno verujući da će stvar biti efikasnija ako optužbe premeste na književno-teorijski plan, jer će time još i prikriti nalogodavce i političku pozadinu afere” (Kiš 1997: 279).
Nakon kraćih odgovora u štampi, 1977. godine, Kiš je napisao Čas anatomije, esejističko-polemički spis kojim je na lucidan način odgovorio na pitanja kakva predstavljaju moć ideologije, položaj kritike, individualna i nacionalna svijest, jevrejstvo i semitizam. Fenomen jevrejstva autor je vezao za problem identiteta, čime je donekle otvorio nerazjašnjeno pitanje vlastitog vjerskog i nacionalnog opredjeljenja. Još intenzivnije Kiš je pisao o problemu nacionalizma, koji je nakon pada komunizma razgorio brojne „niske strasti” u jednoj multietničkoj i višereligijskoj zajednici, kakva je bila Jugoslavija. Determinisan mrežom vlastitog porijekla, krvnih veza, maternjeg jezika i kulturološkog nasljeđa, Kiš je bio na strani progonjenih, približavajući javnosti položaj Jevreja kao žrtava u nacističkim logorima i pobunjenika u zatvorenom svijetu komunizma. Načelo opstanka književnosti u svakom totalitarnom poretku autor je definisao kao „čudesni optimizam”, a njegov literarni angažman predstavlja začetak kritičke književnosti, kakva se u tom vremenu rađala pod komunističkom presijom u Istočnoj Evropi.
Od jeseni 1979. godine Kiš je živio u Parizu i četiri godine radio kao lektor na Univerzitetu u Lilu. Za cjelokupni književni rad dobio je francusku književnu nagradu Grand aigle d or de la ville de Nice. Godine 1983. objavljena su Sabrana dela Danila Kiša u deset tomova u Beogradu i Zagrebu. Za zbirku pripovijedaka Enciklopedija mrtvih (1983) dobio je Andrićevu, a dvije godine kasnije nagradu „Skender Kulenović”. Izabrana dela u sedam knjiga publikovana su u Beogradu i Sarajevu. Godine 1988. izabran je za dopisnog člana SANU i dobio je dvije značajne međunarodne nagrade — u Italiji Premio de Trevere i Njemačkoj Preis des Literaturmagazines, a naredne godine američki PEN dodijelio mu je Bruno Schulz Price.
Danilo Kiš predstavlja rijetko književno ime kod kojeg su sva tri potencijalna poetička nivoa književnog teksta — implicitni, eksplicitni i teorijski, ravnopravno zastupljeni u stvaralaštvu. Piščeva svijest o vlastitom tekstu, prema njegovom mišljenju, prevazilazi sudove književne kritike: „Ja mislim”, pisao je ovaj književnik u ostvarenju Homo poeticus, „da je pisac isto toliko svestan sistema svoga dela koliko i kritičar, kao što je bio u stanju da ga sačini, isto toliko je u stanju i da ga raščini kao bilo koji kritičar ili možda još i bolje, i oni zajedno — pisac, kritičar i čitalac — i ne treba ništa drugo da čine nego da rekonstruišu, svako na svoj način, sistem jednog dela, kako bi rekao Bart, a ne njegovu poruku. Ne vidim zašto bi pisac bio u tome manje ravnopravan saučesnik” (Kiš 1990: 221).
Prema ovako koncipiranom shvatanju ovaj receptivni „trougao” bavi se istim fenomenima različitih opservativnih i kreativnih vizura, rekonstruišući spoljašnju i unutrašnju strukturu literarnog teksta. Svoja razmatranja raznovrsnih poetičkih tema Kiš je objavio na počecima svog književnog angažmana u knjizi Po-etika, publikovanoj u izdanju beogradskog „Nolita”, 1972. godine. U esejima sabranim u ovom djelu postavljaju se pitanja poetičke prirode, kao i ona koja čitaoca uvode u pojam etike. Takođe, potenciran je neposredan odnos između pojmova poetika i etika, od kojih prvi termin na grčkom jeziku označava glagol — pravljenje ili stvaranje, a drugi — djelovanje u okvirima moralnih normi. Tako čitalac dolazi do zaključka da osnovni poetički problem umjetničkog teksta stoji u jednakosti sa problemom ličnog i društvenog morala. Sistem modelovanja i vrednovanja jednog književnog djela, mora biti u uskoj sprezi sa pojmovima poštenja ili istinitosti.
U odnosu na vlastite literarne sklonosti, sâm autor je ostavio podatak da je od majke naslijedio sklonost ka pripovjedačkoj mješavini fakata i legende, a od oca patetiku i ironiju: „Među mojim precima sa majčine strane nalazi se jedan legendarni crnogorski junak, koji će se opismeniti u svojoj pedesetoj godini i slavi svoga mača dodati sla- vu pera”, pisao je Kiš. „Za moj odnos prema književnosti nije bez značaja činjenica da je moj otac bio pisac međunarodnog reda vožnje: to je čitavo kosmopolitsko i književno nasleđe. Moja majka je čitala romane do svoje dvadesete godine, kada je shvatila, ne bez žaljenja, da su romani „izmišljotina” i odbacila ih jednom zauvek. Ta njena averzija prema „pustim izmišljotinama” prisutna je latentno i u meni. Godine 1947. posredstvom Crvenog krsta repatrirani smo na Cetinje, gde je živeo moj ujak” (Kiš 2005: 7).
Kišov ujak — Risto Dragićević bio je poznati istoričar, biogaraf i komentator Njegoša, a njegova raskošna biblioteka, prema riječima sâmog pisca, posijaće u njemu „seme opasne radoznalosti”. Dvijema velikim religijama koje su uslovile kako životna načela, tako I tematsko-motivske krugove proza Danila Kiša, prije dolaska na Cetinje, pridružila se i treća — katoličanstvo. Tako se može reći da su pisca istovremeno oblikovale epska tradicija srpskih i crnogorskih junačkih pjesama i srednjoevropska literatura, čiji je izdanak predstavljala barokna i dekadentna mađarska poezija.
Prema shvatanju izloženom u djelu Po-etika, moramo biti svjesni da je fantazija sestra laži i da je stoga opasna: „Ako se ovo ima na umu…potrebno je da pisac proizvoljnim tkanjima fantazije stavi jasna ograničenja da se, dakle, drži onog osnovnog aristotelovskog principa o mogućem i verovatnom, da svoju književnu uobrazilju, taj opasni instrument laži, koristi s punom moralnom odgovornošću. I opet se vraćam na Aristotela: „pesništvo” je istinitija i ozbiljnija stvar od istoriografije, i ja sam hteo da naglasim da pisac mora biti svestan odgovornosti koja iz jednog takvog stava proizilazi. To je sve. Ostalo su samo konsekvence tog i takvog viđenja pesništva: dokumentarni pristup, radne pripreme, izučavanje materije itd.” (Kiš 1990: 295)
Pri kritičkom osvjetljavanju ostvarenja Bašta, pepeo, Jovan Delić ističe dvije pripovjedne situacije kojima se ovaj autor služi: lirsku usmjerenost na unutrašnje svjetove junaka i drugu, orijentisanu na stvari i predmetne pojave. Ovaj drugi diskurs, prema njegovom mišljenju, blizak je iskustvu francuskog novog romana, ali za razliku od njega, stvari i predmetnosti ovdje su date u funkciji karakterizacije lika, rojenja asocijacija ili dobijaju simbolički značaj (Delić 2001: 27). Preko snova, putokaza i holograma, dječak nastoji da dokuči i demistifikuje pojave u svom okruženju i samom sebi, bježeći u imaginativni svijet, koji razgrađuje do prepoznatljivih simbola.
Porodični ciklus — Rani jadi, Bašta, pepeo i Peščanik spomenutim motivima i problemskim krugovima izdavjaju se u cjelokupnom Kišovom opusu, predstavljajući zaokruženu cjelinu, koja sublimira sve važne odlike Kišovog stila. Snažna liričnost prerašće u metafiziku, a analitičnost — u predstave iracionalnog i fantazmagorijskog karaktera. O postupku primijenjenom u Peščaniku, Danilo Kiš je napisao: „U Peščaniku, gde prelazim na treće lice jednine, čim se ispovedni ton gubi, morao sam da se poslužim drugim književnim postupcima (objektivnom slikom, lažnim beleškama i „dokumentom”), kako bih uverio čitaoca, ponovo, da to što čita nisu fantazmi i izmišljotine, nego pre svega istina, i ne samo umetnička istina… U Peščaniku su u velikoj meri korišćeni vizuelni, filmski i slikarski pristupi, ali nisam taj koji bi se usudio da pravim scenario po bilo kojoj svojoj knjizi” (Kiš 1990: 316–317). U svojim prozama Kiš je koristio postupke montaže, polifonije i kontrapunkta, koji su specifični i za takozvane neknjiževne umjetnosti kao što su film, slikarstvo ili muzika.
U domenu teorijske misli o literaturi, ovaj pisac je posebno izdvajao ruske formaliste i njihovo mišljenje da je glavni junak književnog djela zapravo postupak kojim je ono ispripovijedano. Po ovako koncipiranom shvatanju, svjestan vlastite odgovornosti — pisac mora da traga za formama literarnog izraza koje mu omogućavaju da teži istini ispoljenoj izvan sfere utilitarnog shvatanja „umjetnosti radi umjetnosti”. Ova tri djela tzv. porodičnog ciklusa čine paradigmu moćne i oneobičajene istorije ljudskog roda, profilisane kroz novo shvatanje i realizaciju literature. Posebna elegična mekoća i tiha vrsta sjete preplavljuju njegove autobiografske, poetski uobličene proze.
Jedna od osnovnih tema njegove Enciklopedije mrtvih, u kojoj je dostigao vrhunac svog umjetničkog izražavanja, jeste unikatnost ljudske duše, koja predstavlja izvor besmrtnosti. Bezvremenost duševnog života dokaz je da se duša ne može poništiti, te da i kada je čovjek tjelesno mrtav svaki dio duhovnog iskustva je živ i ubilježen u svemirski kompjuter. Sama istorija „knjige mrtvih” suma je ljudskih života, sveukupnost značajnih i beznačajnih događaja, a svaki globalni fenomen povezan je sa ličnom sudbinom. Prema njemu, svaki ljudski život rezultat je neponovljivog spleta okolnosti, zbog čega je svako ljudsko biće unikatna vrijednost. U evoluciji ljudskog roda nikada se nijedna pojedinost doslovice ne ponavlja; Enciklopedija mrtvih ovaploćenje je jednog od oblika besmrtnosti, kao jedinstveni dokaz njihovog vaskresenja. Tako posmatrana, ona je nalik Tibetanskoj knjizi mrtvih, Kabali ili žitijima svetaca, a u hronologiji životnih činjenica ne pravi se hijerarhija događaja po važnosti, budući da su svi podjednako značajni.
U istoimenoj priči, po kojoj djelo nosi naziv, autor je primijenio tezu o ljudskoj sudbini kao temi enciklopedistike, budući da se čitav jedan život može sublimirati kao enciklopedijska jedinica. Pritom navodi podatak da je mormonska sekta iz Solt Lejk Sitija (Država Juta u Americi), napravila specifičnu arhivu, u čijem se registru čuvaju podaci o nekoliko milijardi živih i preminulih ljudi. Ova tajanstvena baza podataka, između ostalog, služi i vjerovanju mormona da genealogija predstavlja jedan od najvažnijih elemenata religije i da svaki pripadnik ove sekte ima mogućnost da se vrati u prošlost, koristeći sopstveno genealoško stablo. Povodom ove knjige Kiš je govorio, ispoljavajući vlastite inspirativne pokretače i utiske: „To je knjiga o ljubavi i smrti, i usudio bih se da kažem da se pažljivim čitanjem može otkriti da su Eros i Tanatos, kao teme koje se provlače kroz sve moje knjige, ovde došli do nekog punijeg izraza… Način na koji opisujem namere onih koji su napisali tu Enciklopediju mrtvih isto tako pokazuje moj spisateljski ideal. Uzeti sitne podatke iz života i raditi tako da to postane mitska, večna knjiga, otkriti ispod malog broja reči neizmernu i skrivenu realnost… Ta alegorična dimenzija ponekad mi se čini tako vidljivom” (Kiš 1997: 238).
Otac i majka, kao i nesvakidašnji kulturološki kontekst u kojem je ponikao, ostaće lajtmotiv Kišove melanholično intonirane proze. Već u Ranim jadima susrijećemo se sa sutuacijom u kojoj dječak Andi pokušava da „zabroji” smrt, da je pobijedi igrom ili da je demontira u momentu kada otkriva kako neumoljivo kuca na vrata, krećući se u pravcu izvjesnosti i konačnosti. Između raskošnih snova, boja i mirisa u bašti lebdi opor miris pepela, koji svjedoči o prolaznosti svega. I onda kada je smrt najudaljenija, prepoznajemo joj slijepo mačje oko i njene sitne, dječje korake koji se približavaju. Ona je ta koja predstavlja svemogući podsticaj, koja budi i uobličava, uokviruje sliku života. Sa druge strane, otkriće sopstvene konačnosti gledano iz dječje perspektive, smješteno u kontekst bolnog odrastanja, ima privlačnu fizionomiju; smrt uspostavlja svojevrsnu estetiku, realizujući se u vječitoj ravnoteži Erosa i Tanatosa.
Djelo Rani jadi (1970) objavljeno je četiri godine nakon publikovanja Kišovog ostvarenja Bašta, pepeo (1966), i pored toga što ono zapravo stoji na početku Kišove porodične trilogije. Rane jade čini niz od devetnaest proznih cjelina različite dužine, okupljenih oko zajedničke ose — dječaka Andreasa Sama. Za novelu je karakteristično postojanje vertikale oko koje će se autorska naracija ciklizirati — u Ranim jadima taj stožer ili zajednička osa je glavni junak, piščev alterego i njegova porodica. Podnaslov — Za decu i osetljive jeste citat francuskog pjesnika Maksa Žakoba, preteče nadrealizma. Ovaj stih koji Kiš uvodi na početku svog djela, iskazuje piščev odnos prema njemu.
Naime, iz samog podnaslova može se zaključiti da je Rane jade on namijenio i odrasloj, ali i mlađoj čitalačkoj publici, međutim — nezavisno od uzrasta, ova knjiga je prvenstveno namijenjena recipijentima specifično izgrađenog senzibiliteta i ukusa. Kada je riječ o dominantnim tematskim matricama u Kišovoj prozi, tema smrti može se izdvojiti kao najprisutnija u svim njegovim djelima, bilo da je data kao istorijska ili kao metafizička činjenica. Druga nadređena tema Kišovog proznog stvaralaštva jeste umjetnost, odnosno književnost.
U priči „Iz baršunastog albuma” prepoznajemo parabolu o majstoru i učeniku, dok je u završnom ostvarenju ciklusa „Eolska harfa” obrađena parabola o umjetnosti i jeziku kojim se ona služi.
Naslovom ovog djela Kiš aludira na jade djetinjstva, koji nas muče tokom odrastanja i koji cijelog života ostaju potisnuti. Ono što pokreće povratak melanholičnih sjećanja iz najranijeg životnog doba Andreasa Sama su mirisi, koji kako u životu junaka, tako i u simbolici djela igraju važnu ulogu, jer su upravo oni značajni pokretači osjećanja iz prošlosti i njihovog razbuktavanja. Kiš nam kroz junaka Sama i njegov doživljaj omogućava da otkrijemo činjenicu da ni slika, ni predmet, ni neka konkretna ličnost, ne mogu podstaknuti sjećanja kao što to mogu učiniti mirisi — on će osjećati miris kestenja, iako tog drveta u ulici njegovog djetinjstva više nema. Djelo Rani jadi unekoliko je formirano na nivou poređenja života koji se trenutno odvija i vještačke formacije života usmjerene ka prošlosti. Konflikt prošlo — sadašnje gradi jedinstvo ličnosti glavnog junaka – u želji da dopre do suštine prošlosti, uočava se disperzivni portret njegove psihe.
„Razumijevanje pojma istine u Kišovoj poetici možemo povezati sa tumačenjem pojma intertekstualnosti, koje upućuje na probleme citatnosti, montaže, dokumenata kao teksta”, u knjizi Poetički oblici piše Siniša Jelušić. „Jedan od središnjih elemenata postmoderizma bila bi opšta vladavina citata, upućivanje na druga dokumenta, koja se mogu shvatiti kao golemo skladište podataka u kibernetičkoj eri.
Ovo nužno podrazumijeva tumačenje impilcitno prisutnih odnosa među umjetnostima (intertekstualnosti) u strukturi Kišovog književnog teksta, što jeste svakako jedna od najznačajnijih tema neophodnih za razumijevanje njegovog složenog književnog umijeća. Za uvodno razmišljanje odnosa među umjetnostima u poetici Danila Kiša, višestruko je indikativno poređenje književnosti i muzike” (Jelušić 2002: 122).
I pored toga što je knjiga inspirisana autobiografskim elementima, Danilo Kiš je dosta prostora ostavio simbolici, te kroz nju odslikava iskonska osjećanja koja ga prožimaju. Kao glavni motiv u ovoj knjizi izdvaja se arhetip inicijacije koji je prisutan u Ranim jadima.
Novela „Ulica divljih kestenova” nas uvodi u proces inicijacije glavnog junaka. Andreas Sam, sada već odrastao čovjek, nakon mnogo godina traži Ulicu divljih kestenova u kojoj je odrastao. Motiv kestenova simbol je opšte prolaznosti, kako čovjeka, tako i svega što ga okružuje. Kada nakon duge potrage pronađe ulicu u kojoj je živio, on shvata da je život prolazan, kao i drvo kestena: drvo su uništili rat, ljudi i vrijeme, baš kao i ulicu i kuću u kojoj je živio; njih više nema u stvarnosti, već samo u sjećanju.
Proces inicijacije srijeće se i u ostalim pričama koje predstavljaju epizode iz djetinjstva Andreasa Sama. Takođe se susrijećemo sa motivom iskušenja i ispitivanja snage, kako fizičke tako i psihičke. Arhetip inicijacije kod glavnog junaka umjetnički je realizovan kroz njegovo odrastanje. Vrativši se ponovo u Ulicu divljih kestenova, Sam se prisjeća slika iz dječačkog doba. Usamljeni pojedinac, nemoćan pred društvenim silama i opasnostima savremenog svijeta, nagonski, nesvjesno, okreće se zaboravljenim simbolima cjelovitosti i jedinstva. Rani jadi, koje je proživio u mladosti, bili su dio njegovog sazrijevanja i formiranja ličnosti, a sada su samo uspomene.
Svijet koji Kiš opisuje jeste surov svijet, budući da Andreas Sam predstavlja dijete čije je odrastanje proteklo u ambijentu velikim dijelom lišenom mašte. Za razliku od njegovih vršnjaka koji su slobodno vrijeme provodili napolju u igri — on ne samo da je sebe lišio druženja, već ne uspijeva da se snađe ni u spoljašnjem svijetu. U životu ovog junaka sve je podvrgnuo mašti i pored toga što se ona narušavala realnim prilikama koje su ga okruživale — naglašena imaginativnost dječaka ujedno predstavlja i njegov bijeg od stvarnosti. Svijet surovosti Kiš će još intenzivnije i potpunije obraditi u djelu Bašta, pepeo, dok Rani jadi govore o odrastanju dječaka otvorenih čula i bogate mašte, u čijem zaleđu bijesni Drugi svjetski rat. Ovakve prilike učiniće da se on veoma rano rastane sa djetinjstvom i opkoljen surovim okolnostima odraste ranije nego što je trebalo. Rano odrastanje je upravo jedan od razloga njegove potrage za prošlim — jadi Andreasa Sama jesu njegovo izgubljeno i zauvijek nestalo djetinjstvo.
Djelo Rani jadi se, problemskim krugovima, genezom stvaralačkog postupka, tretiranjem pripovjednih lica, narativnih nivoa i vremena pripovijedanja, izdvaja u cjelokupnom Kišovom opusu, predstavljajući zaokruženu cjelinu, koja sublimira sve važne odlike piščevog stila i postupka. Putem novog shvatanja i realizacije literature, snažna liričnost prerasta u metafiziku, a analitičnost — u predstave iracionalnog i fantazmagoričnog karaktera. Time se postiže poseban efekat elegične mekoće i tihe sjete, koji preplavljuje njegove autobiografske, poetski uobličene proze.
Nakon užasnih patnji tokom Drugog svjetskog rata i vandalskog ubistva oca u Aušvicu, reklo bi se da za budućeg pisca nastaju mirniji dani djetinjstva, ali samo nakratko. U njegovoj šesnaestoj godini mu umire i majka i, po tvrđenju Danila Kiša, njena smrt predstavlja momenat u kojem on zanemaruje pitanje neuobičajnog ukrštanja različitih religija, loza i gena u njegovom porijeklu i postaje ateista: „Posle smrti moje majke i posle one tri ili četiri godine njene patnje ja više ne verujem u Boga. Ovako sam to formulisao: ako neko kao što je moja majka mora da pati toliko mnogo i toliko dugo, to je dokaz da Boga nema…Nemam dece i ova čudna rasa ugasiće se sa mnom” (Kiš 2005: 9).
Kišova umjetnost temelji se na proživljenim događajima i vješto odabranim pojedinostima preuzetim iz istorije, etnologije i filozofije, pa je od prvog susreta sa autobiografskim prozama prepoznatljivo autorsko lično i nacionalno iskustvo. I pored življenja u doba komunističke vladavine, on se nalazio na determinisanoj liniji između svojih judejsko-pravoslavnih gena i osjećanja duboke saživljenosti sa viševjekovnim patnjama jevrejskog naroda. Prema shvatanju ispoljenom u svim njegovim ostvarenjima, čovjek je kreator istorijskih događaja, te je autoru strano razumijevanje piramidalno uspostavljenih društvenih hijerarhija. Čovjek i ljudska duhovnost predstavljaju centar univerzuma, njegovu prvu i krajnju tačku, pa se takav poredak ujedno shvata i kao vid njegove strukturne uslovljenosti.
„Kišova književna igra oduzima dah”, o narativnom postupku ovog autora piše Sonja Tomović-Šundić. „Smjelost u poigravanju uobičajenim značenjima, istorijskim događajima i ličnostima, poznatim mitovima i legendama, inventivno izokretanje duhovne tradicije kulturnog nasljeđa čovječanstva — gotovo da zbunjuje, učinivši od njegovog teksta originalan arhitektonski kolaž sastavljen od raznorodnih elemenata. Neposredan doživljaj ljudske sudbine, pitanje smisla i kraja ljudskog života i trajanja u vremenu, ljubav i smrt, životne, društvene i ideološke sile koje se obrušavaju na to krhko biće — postaće važni izvor piščevog nadahnuća” (Tomović-Šundić 2007: 97).
Odnos prema ljubavi i smrti predstavlja opsesivni tematsko-motivski spektar ostvarenja ovog pisca, pa je autorka na uspio način demonstrirala način na koji on funkcioniše u kontekstu pripovjedne i doživljajne tačke gledišta. Idejni aspekti i poruke Kišovog djela u njegovoj prozi sublimiraju ujednačavanje u činu smrti koje prevazilazi socijalne, rasne, psihološke i ostale razlike jer je, prema njegovom mišljenju, jednakost moguća samo na platformi transcendentalne i metafizičke jednakosti, koja bi važila za sve ljude bez razlike.
Načela Kišove implicitne poetike moguće je sagledati i putem postupaka ironičnog lirizma, citatnosti, dokumentarnosti, intermedijalnosti i dijaloga sa mitom, koje je on upražnjavao u svojoj prozi. Ovaj pisac je nastojao da iz svojih ostvarenja odstrani sentimentalnost, patetiku i idealizam. Citatnost predstavlja važnu tendenciju njegovog proznog stvaranja, čime se stvara iluzija da je sve što je napisano dokumentovano, zbog čega u strukturu svoje knjige uvodi razglednice, fotografije i pisma. Dokumenta koja unosi jesu važni strukturni elementi njegovog narativnog postupka, koji mogu pomoći u rekonstrukciji pojedinih karaktera i ličnosti, ali i same prošlosti, koja zauzima značajno mjesto kako u životima junaka njegove proze, tako i samog pisca. Intermedijalnost kao važan element najčešće se manifestuje kroz unošenje filmske tehnike kadriranja hladnog i objektivnog oka kamere. Junaci proza Danila Kiša nose gilgamešovski teret na svojim nejakim plećima — oni se ujedno bore protiv smrti i tragaju za besmrtnošću.
Sofija Kalezić-Đuričković
LITERATURA
Primarna:
[1] Kiš, Danilo (1972): Po-etika, Nolit, Beograd.
[2] Kiš, Danilo (1990): Gorki talog iskustva, BIGZ — SKZ — Narodna knjiga,
Beograd.
[3] Kiš, Danilo (1990): Život, literatura, Svjetlost, Sarajevo.
[4] Kiš, Danilo (1990): Rani jadi, Izabrana dela, BIGZ, Beograd.
[5] Kiš, Danilo (1990): Enciklopedija mrtvih, Izabrana dela, BIGZ, Beograd.
[6] Kiš, Danilo (1990): Homo poeticus, Svjetlost, Sarajevo.
[7] Kiš, Danilo (1995): Čas anatomije, Sabrana dela, BIGZ, Beograd.
Sekundarna:
[8] Delić, Jovan (2001): Kroz prozu Danila Kiša, Prosveta, Beograd.
[9] Jelušić, Siniša (2002): Uvod u Kišova poetička načela, u knjizi istoimenog autora: Poetički oblici (Književne studije i ogledi), ITP „Zmaj”, Novi Sad.
[10] Ars — časopis za književnost, kulturu i društvena pitanja, br. 1–2 (2005), Crnogorsko društvo nezavisnih književnika, Podgorica, Otvoreni kulturni forum, Cetinje.
[11] Deretić, Jovan (2007): Istorija srpske književnosti, Sezam Book, Beograd.
[12] Tomović-Šundić, Sonja (2007): u knjizi istoimene autorke: Književno-antropološki portreti, CID, Podgorica.
[13] Palavestra, Predrag (2008): Istorija srpske književne kritike, Matica srpska, Novi Sad.
[14] Petrović, Svetozar (2009): Nauka o književnosti (izabrani spisi), Službeni glasnik, Beograd.
