U svome obimnom i bogatom opusu stvaranja švicarski psihijatar i psiholog Karl Gustav Jung (1875—1961), amplificirajući svoju metodu ispitivanja i liječenja psihički zdravog i psihlčki oboljelog čovjeka, tražio je analogije neobičnom duševnom svijetu zdravih i bolesnih ljudi koje je susreo u toku svoga dugog života. Između 1918. i 1926. godine ozbiljno je izučavao gnosticizam koji ga je s jedne strane privlačio jer je u njemu nazirao praslike čovjekovog nesvjesnog, očevidno tijesno kontaminirane sa svijetom ljudskih nagona, s druge strane ga je odbijao jer nije mogao ničim ispuniti prazninu koja je zjapila između svijeta gnoze i sadašnjeg vremena. Tek kada je u svojim daljnjim istraživanjima prošlosti (mitologije, religije, neoplatonovske filozofije) naišao na tajanstveno i u prvi mah potpuno nerazumljivo područje srednjovjekovne alhemije, Jungu se otvorio novi put ne samo u razumijevanju ljudske psihe, već i u popunjavanju one praznine između gnosticizma i suvremene psihologije koja mu je smetala i koju prije toga nije znao kako da ispuni. Alhemija je uspostavila izgubljeni kontinuitet između prošlosti i sadašnjosti. Jednom zaronivši u fascinantan i zagonetan svijet alhemije i alhemičara, Jung nije htio da izađe iz ovog svijeta idućih nekoliko godina, baveći se stra sno dešifrovanjem svijeta simbola prošlosti, otkrivajući sve više i bolje u tome neobičnom svijetu dubok smisao i svrhu neobičnih alhemijskih operacija.
Čudna mješavina misticizma, magije i arhaične nauke, savršeno nebitno da li je egipatskog ili helenskog, aleksandrijskog, kineskog ili indijskog porijekla, alhemija se vjekovima prenosila od jednog naroda do drugog, ušla najzad s Arabljanima u srednjo vjekovnu Evropu, imala za adepte i tako poznate velikane duha kao što su bili Albertus Magnus, Roger Bacon, Theophrastus Paracelsus, da bi u neobičnom laboratoriju Jungovog duha doživjela svoj neočekivani preporod i prvo svoje prihvatljivo objašnjenje.
Valja reći da su značajne misli o alhemiji, kao unutrašnjem aktu čovjeka na preobražavanju sebe, prije Junga izrekli Luther, Bohme, Goethe, u naše doba još i W. B. Yeats.
Priirodnofilozofska osnova alhemije imala je svoje korijene ne samo, kako se prenaglašava, u primitivnoj magiji ranog čovjeka, već i u najstarijoj predsokratovskoj prirodnoj filozofiji, koja je već znala za pojam prima materia, kao i za četiri elementa. Predstava preobražaja i oplemenjivanja materije, međutim, nije bila poznata ni kod jonskih filozofa, ni kod Aristotela. Ona se počela razvijati u alhemiji tek u ranom hrišćanstvu, i to pod uticajem gnostičke kosmogonije, neoplatonizma i meopitagoreizma (Zosimos iz Panopolisa, III vijek).
Zanimljivo je i mišljenje Žaka Bergiera, po kome bi alhe mija mogla predstavljati jedan od najhitnijlh ostataka jedne nauke, jedne tehnike i jedne filozofije, koje su sve pripadale nekoj iš čezloj civiiizaciji.
Sve ono što je Jungu nedostajalo u protestantsko-judejskom svijetu njegovog evropskog obrazovanja, uključujući njegov pre lomni susret sa Sigmundom Frojdom, a što je Jung počeo sam u sebi otkrivati preko snova i aktivne imaginacije, mitologije i historije religija, sada je mogao naći u svijetu srednjovjekovne alhemije. Posmatrajući, površno i na spoljašnji način, alhemičarsko traganje za čistim zlatom, do koga je trebalo stići brojnim transformacijama neplemenitih metala u alhemijskoj retorti, izgledalo je besmisleno ili kao poslednji pokušaj poganske magije da sebe održi budnom i da na ovaj način pruži otpor učenju i praksi službene crkve. Jung je, međutim, otkrio pravu prirodu alhemijskog procesa.
Oprezno i lagano hodajući po mraku alhemičarskih spisa, počinjući svoje studije od Artis Auriferae, jedne stare zbirke od preko dvadeset latinskih traktata, koja se prvi put pojavila u Baselu 1593. godine, Jungu se polako sve više otkrivao pravi smisao hermetički zatvorene alhemije, tako da se najzad usudio, i to tek 1935. i 1936. godme, da izađe pred javnost s predavanjima i publikacijama koje su daljnjim, intenzivnim radovima iz ove oblasti, uobličile Jungovu knjigu Psihologija i alhemija, koja se pojavila 1944. godine, a doživjela je do danas više izdanja i prevedena je na nekoliko poznatij ,h evropskih jezika.
Osnovne misli od kojih je Jung pošao emalizirajući alhemijske rukopise jesu dvije činjenice. Prva je da je za alhemičara materija bila još tajna i druga, da se u svakom suočavanju čovjeka s nepoznatim pokazuje nesvjesno. Pravilo je da se psihički sadržaji o kojima se do tada ništa nije znalo, pojavljuju kao slike i projektuju se u nepoznato, oživljavajući ga i čineći shvatljivijim. Upra vo se ovo isto dešavalo i alhemičarima. Ono što su oni doživljavali kao svojstva materije, bili su u stvari često sadržaji njihovog nesvjesnog i psihički procesi koji su im se za vrijeme rada u labo ratoriji dešavali, učinili su im se kao osobenosti hemijskih pro cesa pretvaranja jedne materije u drugu. Alhemičarsko očekivanje da iz materije načine filozofsko zlato ili »kamen mudrosti«, mogu se, doduše, objasniti i kao iluzije prouzrokovane projekcijom, ali ono je mnogo više projekclja individulnog procesa u hemijska događanja.
Možda najzanimljivije od svega, Ikada je riječ o Jungovom istraživanju alhemije i njenih tajni, jest rasvjetljavanje odnosa alhemičara prema materiji. Prije svega materija za alhemičare ni izdaleka nije ono što je za modernu misao danas, ili, predstava o njoj približava se najsmjelijoj među savremenim fizičarima. Materija je za alhemičare posuda božanskog duha, ali nosi u sebi neizreciv kvalitet nečeg »increatum«, ne-stvorenog, dakle ravnopravnog božanskom principu. I ovaj princip, kao i materija od vječnosti, postoje jedan pored drugog. Ovakvu mistiku materije, u stvari i mistiku duše, mogao je objaviti samo neko ko je bio zahvaćen simboličnim praslikama arhetipske prirode iz oblasti kolektivno nesvjesnog u čovjeku.
Drugo važno otkriće koje je Jung učinio na polju alhemije, približavajući ga ovako svojoj fiiozofsko-psihološkoj alhemiji modernog doba i modernog čovjeka jeste princip ujedinjenja suprotnosti.
Za ovaj princip su znali još alhemičari, jer ga čovjek zapravo nije izmislio, već ga je samo, i prije alhemičara, otkrio na dnu svoje mogolike duše, aktivnim i smjelim poniranjem u sebe. Ovaj princip alhemičari su nazvali Mercurius, a davali su mu i druga imena, kao na primjer: filius macrocosmi, elixir vitae, deus terrenus. Ovaj htonični duh osim muških elemenata posjeduje i ženske. U svojoj personifikaciji i slikovitom predstavljanju, iz ovoga razloga, prikazan je uvijek androgino. Treba još obratiti pažnju na to da — osim elementa dobrote i svjetlosti — ovaj je princip u isto vrijeme nosilac elementa zla i mraka.
Duh Merkura, ili duh žive, ovaj Mercurius duplex nije samo, po Jungu, paradoksalan zbog svojih suprotnosti koje jedinstveno nosi u sebi, kao što su dobro — zlo, muško — žensko, materija — duh, njegovo biće je dublje i njegova paradoksija nepojmljivija: on mora biti shvaćen kao sam simbol nesvjesnog i u njemu su ove imanentne suprotnosti sadržane. Jednom riječi, ono što je nepoznato u psihi i ono što je nepoznato u materiji predstavljaju jednu istu pozadinu svijeta, odnosno cjelinu života; mnogostrukosti našeg unutrašnjeg, kao i spoljašnjeg svijeta počivaju na antinomičkom jedinstvu, koje je isto tako flzičko, kao i psihičko. Mitska slika Merkura koji sa svojim suprotnostima predstavlja, u stvari, »nešto treće«, »neutralnu prirodu« jest tajanstveno, arhetipsko obličje čije je neshvatljivo biće zamišljeno u isto vrijeme kao materija i kao duh. Vjerojatno da je proučavanjem alhemije Jung došao do svoje predstave »arhetipa po sebi« koji treba da je, prema Jungu, psihoidne prirode, što znači ne samo psihičke, već i fizičke. On je zaista, kao i duh Merkura u alhemiji, »utriusque capex« (sposoban za oboje). Ovo je izrazio i alhemijski pisac Gerhard Dorneus, početkom XVII vijeka, upotrebivši izraz unus mundus (jedan svijet), koji kada se jednom otkrije adeptu, tj. kada ga ovaj postane svjestan, u njemu je ostvareno dovršavanje mysterium coniunctionis.
Mislimo da je u pravu Hans Biedermann kada piše da postoje dva puta kojima su se kretali alhemičari, a koja se za većinu od nas nikada neće sresti: jedan je mistični, drugi je hemijski. Ali za adepte, bio je to jedinstven put jer su vjerovali da alhemijski postupak obuhvaća istovremeno i procese usavršavanja metala, preobražaj olova u zlato — »Alhemija je nadživljavanje metalur- škog bogosluženja koje su u početku prenosila više ili manje tajna društva kovača«** — i procese usavršavanja vlastite ličnosti, pre- obražaj »olovne« zemaljske nečistoće u stanje »zlatnog« duhovnog savršenstva. I jedan i drugi proces odigravaju se u posudi; u ke- mijsko-alhemijskom procesu u posudi laboratorijske retorte, u onom drugom, unutrašnjem procesu posuda je sam alhemičar. Kakvo značenje i kakav smisao imože za nas danas imati nekada- šnji »opus« alhemičara?
Već je netko od psihologa rekao da mepoznavanje samog sebe može biti opasno po život. Bavljenje modernom alhemijom danas ne znači ništa drugo nego se posvetiti mučnom i dugotrajnom poslu upoznavanja samog sebe. Upravo ono što je Jung nazvao proces individuacije. U toku ovog procesa omiljena alhemičarska radnja: Solve et coagula — rastvori i zgusni (sjedini), odigrava se u intrapersonalnoj, ali u toku moderne psihoterapije i u interpersonalnoj dinamici svjesnog i nesvjesnog života suvremenog inici janta. I dok je rastvaranje u alhemiji imalo za cilj svođenje materije na »prvu materiju« (materia prima), a zgušnjavanje (sjedinjavanje) izgrađivanje nove supstance, u plodnom zbivanju u toku individuacijskog procesa rastvaranje znači slamanje i uništavanje dotadašnjih mentalnih karakteristika i stavova, preživjelih iđeja i ideologija, razaranje sadržaja vanjske ljušture ličnosti (Persona). Rezultat ovog procesa i za srednjovjekovnog alhemičara, kao i za psihoterapeuta analitičke psihologije Karla Gustava Junga, jest »m’- gredo« (stanje crnoće) koje bi odgovaralo duševnom stanju melanholije. Otklanjanje projekcija sa vanjskih stvari, ljudi i događaja i vraćanje istih sebi znači upoznati svoju Sjenku. Svaki susret sa svojom Sjenkom je melanhličan. Nigredo, prema H. Bieder- mainnu, odgovara čak prividnoj smrti, koja se često pojavljuje u obredima posvećenja. Alhemičari su često povlačili paralelu između nigredo-a i raspela, smrti iz koje je Hrist ustao u novi život. Sve ostale faze u kojima upoznajemo u sebi problematiku suprotnosti: muško i žensko, dobro i zlo, gore i dolje, znače poziv ka konačnom ujedinjenju ovih suprotnosti u arhetipskoj formi hieros- gamos, »nebesko vjenčanje«. Ovo je poziv hrabrim i smjelim ljudima. Tako je bilo oduvijek, od kada se zna za alhemiju, tako je i danas.
Jung traži od čovjeka i najviše u njemu cijeni vlastito iskustvo. Do njega se može doći samo preko sukoba, padova, melanholije (nigredo), ali i neprestane nade u sve uspješnije mirenje suprotnosti i spiralno uzdizanje prema jedinstvu. Ljudsku vjeru ne treba nikada i ničim potcjenjivati, ali ona je često samo nadomjestak za iskustvo. »Sve dok je religija vjera i vanjska forma, a religiozne funkcije nisu postale iskustvo vlastite duše, ništa se bitno nije desiilo«, kaže Jung. Evropskim hrišćanskim svijetom dvije hiljade godina kruže pogani odjeveni u hrišćansko ruho. Pravo hrišćanstvo nije još ni počelo. Vječni arhetip jedinstvenog, androginog Hrista skriven je na dnu duše čovjeka kao najskuplji biser u školjki. Vrlo je mali broj onih koji do njega dolaze čistom vjerom, vjerom apsurda jednog Tertulijana, na primjer. Većina, ako uopšte pokr ne točak individuacije, stiže do ovog arhetipa alhemijskim putem, dugim procesom pretvaranja neplemenitih metala u plemenite. Do »ponovnog rođenja« može se doći, doduše, naglo, mnogo češće, međutim, do »zlata« se dolazi dugim eksperimentisanjem u laboratoriji duše.
Jung nam u svom »Uvodu u religijsko-psihološku problematiku alhemije« već rasvjetljava sve o čemu I knjiga Psihologija i alhemija govori: o odnosima između individualne simbolike u snovima i srednjovjekovne alhemije (ovamo spadaju inicijalni snovi i simbolika mandale), kao i o predstavama izbavljenja u alhemiji. U trećem dijelu naročito privlači svojom originalnošću poglavlje »Poređenje lapis-Hrist«. Ono sadrži, prema Anieli Jaffe ključ za razumijevanje alhemičarske religioznosti i njihov odnos prema hrišćanstvu. Ovo je Jung pokazao na analogijama koje postoje između iskaza o alhemijskom »lapisu« (lapis philosophorum — kamen filozofa ili kamen mudrosti) i iskaza o Hristu. I lapis, naime, kao i Krist, iskupitelji su, spasitelji mikrokosmosa, njegova svjetlost, kao i Hristova, pobjeđuje svaku drugu svjetlost. Dok je u hrišćanstvu, međutim, čovjek taj koji ima potrebu za spasenjem, kod alhemičara je to materija ili, u tamnim dubinama prirode, zarobljeni duh.
Razlika između hrišćanstva i alhemije, pri svim pokušajima i samog Junga da ih približi tražeći i u jednom i u drugom projekciju individuacijiskog procesa, ipak ostaje znatna. Dok u hrišćanstvu, naime, spasenje ne može biti postignuto bez Božje milosti, u alhemiji (slično kao u gnostičara) individuacijski proces spasenja izvodi sam čovjek kao adept alhemijskog »opusa«. Prastara dualistička predstava o nepomirljivosti duha i materije, duše i tijela, o zarobljenosti duše u tijelu, ako je u nekoliko mahova i prodrla dublje u hrišćanski svijet i hrišćansko učenje, u osnovi nije mogla uzdrmati jedinstveno shvaćanje izvornog hrišćanskog učenja o svetosti tijela kao i duše, stvorenih od istog Tvorca, a ne od različitih, čak i suprotnih demijurga, kao u shvaćanjima manihejaca, gnostičara i alhemičara.
S druge strane, ne može se odreći — ako je Jung u svome tumačenju na pravom putu — da su alhemičarske projekcije u materiju, njihov fantastičan sviijet slika koje su omogućile prodor u arhetipske sadržaje kolektivno nesvjesnog, pomogle savremenom čovjeku na putu njegove spoznaje o čovjeku i svijetu da principijelno bolje razluči svoju projekciju od objektivnog zbivanja, subjektivnu sliku od objektivnoga, jednom riječi, subjekt od objekta. Ako je rascjep između »mistične participacije« i objektivne spoznaje (i ove spoznaje i teorije vrijednosti) na ovaj način postao u ljudskoj psihi dublji i bolniji, njegova potreba za sintezom, ujedinjenjem suprotnosti i dostizanjem Sebstva kao simbola Cjeline, postala je ili postaje kao šansa za čovjeka jača i izraženija. Ova potreba za jedinstvom kod alhemičara je već jasno postojala i bila izražena u slikama para: rex i regina, sol i luna, ptica i zmija. Svako dublje približavanje čovjeka čovjeku u Ja-Ti odnosu sluti mogućnost alhemijske »coniunctio solis et lunae«.
Jungu je alhemijsko iskustvo odgovaralo ne samo zbog sličnih ili istovjetnih duševnih zbivanja kroz koja je sam prolazio u sukobljavanju svjesnog sa nesvjesnim psihičkim životom, već i zbog naklonosti alhemije četverstvu. Kao što je poznato onima koji su se Jungom bavili, Jung je godinama uporno tragao za »četvrtim« u hrišćanskom Trojstvu. On ga je nalazio čas kao princip zla koji mora biti integriran u svijet našeg svjesnog i umnog života (pošto je prethodno svjesno prepoznat, a onda i očišćen), čas kao ženski princip koji je hrišćanska religija — dobrim dijelom još uvijek patrijarhalna, po ugledu na judaističku religiju, s kojom ima dosta zajedničkog, ali i bitno različitog — prihvatila samo djelimično kao kult Bogpmajke (i ito samo u pravoslavlju i i katoličanstvu). »Četiri« ima tako za Junga značenje ženskog, majčinskog, zemaljskog, fizičkog. Nesigurnost koja postoji između četverstva i Trojstva je nesigumost koja vlada u čovjeku između fizičkog i duhovnog principa. Alhemija se odnosi prema službenom hrišćan- stvu — koje je uvijek bilo podozrivo prema njoj, čak je i proganjalo, pa su se alhemijski pisci morali služiti kriptografijom — kao san prema svijesti i kao i ovaj kompenzira sukobe svijesti.
Ako se, na kraju, upitamo za stvarno značenje alhemije i za ono koje mu je Jung dao, onda stojimo na »ničijoj zemlji« na kojoj pravog odgovora nema. Višegodišnje, krajnje studiozno i ozbiljno, bavljenje alhemijom otkrilo je Jungu jedno lice alhemičarsikog svijeta, o kome smo do Junga jedva imali pojma. Da li se Jungu ukazalo ono pravo i u svojoj biti najtačnije lice alhemije, ili mu se pokazalo samo jedno od njenih mogućih lica, mi ne možemo znati. Za ovakvo provjeravanje potrebno je, pristupajući alhemiji, uložiti bar isti onakav trud i bar isto onoliko vremena, svakako uz posjedovanje prethodnog znanja, (koje je Jung uložio i posjedovao, da bismo bili bar malo u stanju da objektivnije procijenimo Jungova dostignuća na području upoređivanja alhemije i moderne psihologije.
Da li je ovakvo provjeravanje uopšte potrebno i da li mi to činimo i na drugom području, bilo na polju egzaktnih nauka, ili filozofije i umjetnosti? Mnogo šta što smo čuli ili pročitali od strane poznatih i priznatih učenjaka, ali i filozofa i umjetnika, primili smo pomalo i na vjeru, jer nam je bilo ili nemoguće, ili povezano s ogromnim naporom da pokušamo provjeravanja rečenog ili pročitanog. Svakog od nas doima se ponešto od saopštenja raznih učenjaka, filozofa i umjetnika i poneko od njih. Ali rijetko ko je ikada polagao pravo na otkriće neke univerzalne istine koja bi vrijedila za sve i sva vremena. Ni Jung nije mislio drugačije kada je otvoreno pisao: »Iskustva alhemičara bila su moja iskustva i njihov svijet bio je u izvjesnom smislu i moj svijet.«
Jung nije od nas tražio da se bavimo alhemijom da bismo bolje razumjeli sebe. On nas je samo i ovim svojim istraživanjem, u knjiizi Psihologija i alhemija posebno, kao i brojnim drugim s područja opšte psihologije, psihijatrije, parapsihologije, mitologije i religije potakao da stavimo u pokret svoj vlastiti unutrašniji točak, zvao se on individuacijski proces ili ne, i da se onda prepustimo čaroliji njegovih metamorfoza. Jedna od njih možda će nekoga od nas ponovo dovesti na prag starog ili novog alhemičarskog laboratorija u kojem ćemo, u nekom udaljenom trenutku vremena, otkriti i ono što ni sam Jung nije mogao da otkrije u alhemiji. Jer, alhemija nije besmislica. U to bar možemo poslije Jungova otkrića biti sigurni.
Vladeta Jerotić
