U naslovima dvije knjige pripovijedaka, Grobnica za Borisa Davidoviča i Enciklopedija mrtvih, dominiraju simboli smrti. Riječi „grobnica” i „mrtvi”, naslovom, kao početkom, uvode čitaoca u temu egzistencije ili u dijalog s književnim svijetom ljudske istorije. Ciklus povijesti i priča u obje knjige estetski sintetizuju temu čovjeka i ljudskih sudbina. U temi istorije i u tragičnom iskustvu egzistencije, situacije i stanja junaka govore da se tema života ogleda u temi smrti.
Ona tematizuje univerzalni aspekt čovjekove nemoći da se odbrani od zla u različitim vremenima i društvenim okvirima, naročito u iskustvu totalitarnih ideologija i nadređenoj poziciji vlasti i vladanja. Vrijeme fašizma i staljinizma inkorporira mitsko iskustvo pada, torture i nasilja u temu prolaznosti, a sama priča smisao otkrivanja ljudske istorije iz ugla književnosti. Književnim tekstom Kiš umjetnički vizualizuje tragičnu uslovljenost čovjekovog pada u temi smrti. Tema smrti ne koristi autoru da odredi biološki kraj junaka, već istorijski i ideološki okvir koji određuje surovu realnost zla i nevine žrtve. Predodređenost stradanja, sadržana u ontološkoj suštini nestajanja, podrazumijeva smrt kao kraj zemaljske egzistencije, ali se ona u Kišovim pripovijetkama problematizuje kao iskustvo zločina koje nadilazi etičku ravan postojanja. Tema zlog vremena uslovila je potrebu da se književnim tekstom spoji estetika i etika tragičnog iskustva, da se u stanjima ljudskog poraza osmisle apsurd i smisao postojanja u isto vrijeme. Mitska i istorijska perspektiva ljudskih sudbina u Kišovim pripovijetkama sadrži autorovu misao o odnosu božanskog i ljudskog u ljudskoj prirodi, o zlu i dobru u epistemološkoj suštini književne stvarnosti. Iskustvo pripovijedanja, tim načinom, načinom pripovijedanja, sadrži katarzičan agon spasenja, zasnovan na potrebi da se dokumentom i svjedočenjem ljudske nesreće uđe u tajnu stradanja i smrti. Kišove pripovijetke nude mozaičnu strukturu te slike u kojoj, u odnosu na sistem ili niz, postoji jedinstvena priča, koncentrisana oko teme zla, problematizovanog na širokom prostoru ljudskog iskustva i vremena. Status bića, po dubini mitskog i istorijskog iskustva, oblikuje značenjski cjelovit tekst, otvoren u enciklopedijskom iskustvu priče. U njemu se nalazi izbor likova i događaja i estetski polivalentna vizija bića.
Da je riječ o specifičnoj formi knjiga Grobnica za Borisa Davidoviča (1976) i Enciklopedija mrtvih (1983), kazuje više aspekata pripovijedanja. U prvoj knjizi, podnaslov glasi — „sedam poglavlja zajedničke povesti”, s upućivanjem na pripovjednu razuđenost „velike priče” sadržane u knjizi. Odijeljenost, fragmentarnost i povezanost povijesti govori o unutrašnjoj koheziji i objedinjenosti motiva života i smrti, istorije i ideologije. Struktura knjige kazuje da Kiš problematizuje status bića motivima grijeha i nevinosti, ideoloških stavova, zabluda i nadahnuća, revolucionarnosti i pobune kojima se, sasvim apsurdno, sustiču ideje zla s idejama dobra, ne i samo dobro. Tema politike razvija teme nasilja i ideološke zadatosti zbog kojih se život junaka ogleda u odnosu na determinante istorijskog razvoja. Kiš ima u vidu surovu i nemilosrdnu sliku žrtve u totalitarnim režimima dvadesetog vijeka. Kiš, stoga, u duhu postmodernističkog uvida u epohu, traga za iskustvom literature i iskustvom priče, stvarajući sasvim osoben izvor saznanja i znanja jednog novog pogleda na svijet. Birajući prošlost, on bira neotkrivene i nepoznate sfere literarne istorije, unosi ih u oduhovljeni i smisaoni vid postojanja, u knjige Grobnica za Borisa Davidoviča i Enciklopedija mrtvih, kako bi njima ponudio tekst višeg semantičkog smisla.
Devet priča u knjizi Enciklopedija mrtvih ima unutrašnje jedinstvo sa sedam pripovijedaka iz knjige Grobnica za Borisa Davidoviča, iz više razloga. Kišov pripovjedač pripada objedinjenom dijegezisu literarne egzistencije, pripada pojedinačnom, ali i jedinstvenom iskustvu „velike priče”.
Metadijegetski prostor čovjeka i ideologije, ideologije, istorije i revolucije u kontekstu motivima politike i vlasti unosi u književni prostor nove vidove zla, vidljive u temi ljudskih slabosti. Poetski okvir egzistencijalnih sukoba zasniva se na otklonu od ideje progresa u konačnom — vječitom sukobu bića u temi zla. Tema ljudskog i institucionalnog zla razvija individualnu i kolektivnu sudbinu stradanja. Kiš teži sveobuhvatnosti te slike, odnosno, literaturi o tragičnom iskustvu postojanja, koje se oslanja na temu umjetničke spoznaje dvadesetog vijeka, o kojoj kroz povijesti, istorijske dokumente, priče, odabrane tekstove, svjedočanstva i dokumente, govori postmodernistička diskurzivnost velike i cjelovite priče.
Pisac Danilo Kiš u temi smrti nalazi smisao postojanja u onom što prevazilazi stanja prolaznosti i ništavila. Pisanje je, za ovog pisca, čudesno izbavljenje, život u stvaralačkoj misiji „odbrane” od besmisla i zaborava. Literatura je za Kiša umjetničko svjedočanstvo, prostor duhovne i intelektualne snage duha i čina stvaranja. Svijet pripovijedaka i priča prevodi istorijsku „nužnost” u živo tkivo literarne egzistencije. Ona se estetski zasniva na mogućnostima teksta da svojim načinom ostvari temu ljudskog pada i poraza. Stoga, tema smrti, u obje knjige, ulazi u literarnu refleksiju ljudske patnje i univerzalni smisao trajanja. Litararna istina o tragici likova u okvirima fašizma i staljinizma sadrži logiku i mudrost pripovijedanja.
Polazeći od uloge racionalnog uvida u slojeve i raznolikost ljudskog poraza, sam koncept priča i povijesti znači parceliranje pojedinačnih primjera ljudske istorije uopšte. Ona se, tako, sadrži u djelovima višeg, književnog i metafizičkog značenja teksta, u pojmu literature kao estetskog vida života i istorije u neposrednom značenju. U takvom poetičkom ključu Kišove knjige povijesti i priča ostvaruju simbiozu „velike priče”, ne samo zbog teme zla, već zbog autorove posvećenosti značenjskoj vertikali ove dvije knjige. Kišovo iskustvo teksta je iskustvo društvenog konteksta koji vrednuje sudbinu bića u trenutku pripovijedanja. Vrijednosti i izazovi istorijskog kontinuiteta ulaze u slojevite ravni Kišovih povijsti kao ishodište i potvrda književnog teksta koji misao o prošlom zasniva na materijalu, na citatnosti izvora koji u literarnom okviru Kišovog pripovjedača služe kao građa za istinu koju autor, samim pisanjem, revalorizuje. Pisanje se, tim načinom, graniči s autorovim svjedočenjem, odnosno, literarnom dokumentarnošću u pripovijedanju ljudskih sudbina u različitim paradoksima vremena. Stoga, Kišov pripovjedni svijet bića i nebića je duboko racionalan, objektivan i osmišljen, sintetizovan i uvjerljiv, da se realistička doslovnost citata razumije postupkom postmodernističkog naslojavanja likova i pripovjedačevih izvora saznanja.
Kišova „velika priča” je velika upravo po obuhvatnosti tekstova, po čulnoj i duhovnoj spoznaji civilizacija, vjekova i epoha. Postmoderni sistem priča o likovima u odabranim događajima smrti reflektuje Kišovu ideju o knjizi koja, ako je umjetnički vrijedna, semantizuje i univerzalizuje temu egzistencije.
S obzirom na znakovnost Kišove poetske kosmogonije i njen književni sklop, primjetne su formotvorne konstante pripovijedanja. U odnosu na „lirski” i „tragični” plan knjiga Rani jadi, Bašta, pepeo, Peščanik, knjige Grobnica za Borisa Davidoviča i Enciklopedija mrtvih sadrže apokaliptični proces istorijskih zbivanja. Tematsko središte zla sadrži motive poniženja i snižavanja žrtve. Groteska i ironija ljudskog pada uslovile su literarni prostor egzistencijalnog straha i stida u Kišovoj literarnoj istoriji beščašća. Kiš „povijestima” objedinjava temu stradanja „jezičkim povezivanjem sveta”. Ono, u iskustvu pisanja, dovodi u vezu istoriju i savremeni trenutak. Kišove knjige o smrti dokumentuju život pod signalom političkih tortura. Pripovijetke i priče našle su oslonac u tragičnom iskustvu egzistencije, što govori o tome da se Kišove knjige, u najširem smislu, nalaze u literaturi koja daje i širi prostore književne memorije. Književnost, vjerovao je Kiš, naslojava iskustva i dubinu vremena, pri čemu, svako pojedinačno iskustvo unosi novinu načina pripovijedanja, a tim i pogleda na svijet.
Odnos pripovijedaka podrazumijeva aspekte „uokvirivanja” i „povezivanja” unutar pripovjednih svjetova, pri čemu je odijeljenost svake priče funkcionalna u odnosu na fabulu, mjesto i vrijeme u okviru drugih priča. Tema smrti, kao i uloga pripovjedača u oblikovanju likova, govore o međusobnoj povezanosti u okvirima tematski izomorfnog svijeta. U odnosu na tematsku ujednačenost, u obje knjige, postoji iskustvo likova koje književno ukršta svijet zla i ljudske nesreće, uvijek s novim i drugačijim načinom i ustrojstvom „jezičkog postojanja”. Njim se ostvaruje značenjska polivalentnost pripovjedaka, u okviru kojih se uspostavlja upoređujući odnos jedne i drugih pripovjedaka. Uloga pripovjedača u izabranom prostoru i vremenu ulazi u sistem pripovjednih elemenata na nivou cjeline i svake priče.
U Grobnici za Borisa Davidoviča, kao i u Enciklopediji mrtvih, Danilo Kiš je u prostoru jednog svijeta, onog u kojem sa strašću Erosa traga za psihološkim i socijalnim okolnostima postojanja, i onog, u kojem se, silama Tanatosa, pripovijeda tragična istorija bića. Kiš traga za antropološkim tajnama ljudskih mogućnosti, za odgovorom na pitanje o istorijskoj uslovljenosti ljudskih sudbina. „U toj tački univerzalizacije iskustva postaje nevažno šta je fikcija a šta je stvarnost, šta je rad mašte a šta je dokument. Sve se ponavlja osim ljudske individualnosti” (Pantić 1997: 15). A individualnost u Kišovom djelu nudi odsudne trenutke političkog i istorijskog doba. Unutar njih, vidljivih u osobinama zla, ostvaruje se značenjska izuzetnost Kišovih knjiga. Djelotvornost forme ogleda se u strukturi egzistencijalnih činjenica. Istorijski podaci i fakta postaju literarni vidovi ljudskog zla, objedinjeni oko ideje knjige — enciklopedije koja „nikad ništa ne ponavlja u istoriji ljudskih bića” (Enciklopedija mrtvih, 2002: 65). Kiš enciklopediju smatra „velikom riznicom sećanja i jedinstvenim dokazom uskrsnuća”, što znači da literarni prostor Kišovih knjiga gvori da je „svaki… čovek zvezda za sebe”, da se „sve… događa uvek i nikad, sve se ponavlja beskrajno i neponovljivo”. Ponavljanje je, smatra Kišov pripovjedač, „veličanstveni spomenik različitosti” (Enciklopedija mrtvih, 2002: 65), kakav se ostvaruje u obuhvatnosti Knjige u koju „svako prilaže svoju pojedinačnu priču, svoj životni roman”, čime i „nastaje sveopšta Enciklopedija” (Pantić 1997: 15).
U priči „Nož sa drškom od ružinog drveta”, pripovjedač govori da bi „istina” o smrti morala da bude „ispričana na rumunskom, mađarskom, ukrajinskom ili jidišu, ili na mešavini svih tih jezika” (Kiš 2010: 5). Riječ je o jezičkoj raznolikosti stradanja i nevinosti na različitim jezicima svijeta, o junakinji čije se „buncanje” pretvara „u molitvu za mrtve, izgovorenu na hebrejskom, jeziku postanja i umiranja”.
I u priči „Simon Čudotvorac”, u knjizi Enciklopedija mrtvih, izbor jezika simbolično je raznolik („grčki, koptski, aramejski, hebrejski”), što govori o interferenciji postojanja na svim jezicima civilizacije. I Hanina molitva ostvaruje enciklopedijski duh raznolikog govora kojim autor traži „umjetnički izraz da nađe istinu”. Istina je, govorio je Kiš, „logična etička konsekvenca jednog strasnog traženja izlaza iz sveopšte alijenacije naše epohe”, u kojem književnost kao „umetnost ne sme da izgubi svoju stimulativnu funkciju u tom procesu očovečenja” (Kiš 1972: 112). Dakle, književna istina je izvan „sfere utilitarnog, praktičnog i primenljivog na aktuelne teme”, u sferi mogućeg i vjerovatnog. Kiš kaže da se „književna uobrazilja”, kao „opasni instrument laži” kontroliše „moralnom odgovornošću” pripovijedanja. Svaka priča se vraća dokumentima i svjedočanstvima egzistencije, iskustvima mita i stvarnosti, zbog čega književna istina nastaje umjetničkom interakcijom znanja i iskustva. Genealogija tragičnog u Kišovim pripovijetkama potvrđuje da se literatura zasniva na iskustvu zla, a svijet pripovijedaka na mogućnosti forme da ospolji temu zla. Književna istina je, kaže Kiš, u službi „platonovskih prauzora, koja kroz kontemplaciju i ekstazu domašuje natprirodno i supranaturalno” (Kiš 1972: 54). Pojam ekstaze je primjenljiv u Kišovim traganjima za istinom, za nepoznatim stanjima ljudske patnje. Autorova posvećenost tekstu evocira „ispoljavanje opšte filozofije čoveka i prirode” i ideju „da se ostvari sinteza bića i poezije, da se utalitarizmu suprotstavi ideja jedne nove etike i estetike” (Kiš 1972: 55). Stoga, i u Grobnici za Borisa Davidoviča i u Enciklopediji mrtvih pripovjedač ima svojstvo „histora”, istraživača, proučavaoca i znalca ljudske istorije. Pripovjedač je homo poeticus, lik koji koordinira i tumači izvore, komentariše ih i dokumentuje u sferi analogija i suprotnosti.
Pripovjedač, tako, izgrađuje svijet djela, čini ga „vjerovatnim” i „mogućim” u odnosu na stvoreno i ono što stvara. Autor načinom pripovijedanja opredjeljuje perspektive pripovjedačkog i doživljajnog Ja koje intenziviraju odnos subjekta i objekta pripovijedanja na nivou djelova i cjeline. Taj odnos je promjenljiv u strukturnim i semantičkim, a time antropološkim i duhovnim perspektivama priče.
Iskustvo zločina u obje knjige govori o smrti, u stvari, o tragičnom nesporazumu „čiji je daleki koren u vavilonskoj pometnji jezika”. Tema velike zavjere zla („Simon Čudotvorac”) postavlja pitanje „A šta je istina”, u dilemi da li je „Bog mjera čovjeku” ili je „čovjek mjera samom sebi”. Pitanje da li čovjek može da nadraste svoju ograničenost, da promijeni ljudsku prirodu i bude Natčovjek groteskno je poništeno u slici „trule tjelesine”. Čovjeku preostaje, bodlerovski shvaćeno, „cveće zla” — saznanje smrti u priči o njemu. Apostolska misao o „savršenstvu sveta i Božjeg stvaranja” u Kišovoj ideji svijeta učinila je da se ideja savršenstva ostvaruje u harmoniji božanskog i ljudskog. Simon Čudotvorac nije apostol, nije ni Bog. Njegovo čudotvorstvo je ironijski određeno nemogućnošću ostvarenja čuda. On ne vjeruje u spasenje koje propovijedaju apostoli, već u saznanje dobra i zla na zemlji. Njegovo čudo je „samo jedna istina ovog sveta”, ali je i ona od Boga. Božansko nadilazi ljudsko („onda je svet tajna”), kao što „snaga vere” pobjeđuje „tlapnje čula” (Kiš 2002: 40). Simon Čudotvorac je podlegao zanosu individualnosti i snage koji nestaje u temi Simonovog kraja. Pred činjenicom da je zemlja „najveća od svih iluzija”, da „nema čuda”, da je „Bog iznad svega”, božansko se, u istorijskoj paraleli, semantički vezuje za ideološko, Bog za ideju vođe, a iluzija moći za varljivi privid o snazi čovjeka da odredi mjeru stvari u poretku egzistencije.
I tema jednakosti među ljudima je problemski postavljena. Perspektiva totalitarnih režima gradi nadređeni sistem vrijednosti, a tekst knjige Grobnica za Borisa Davidoviča nesporan odnos moći i nemoći postojanja. Likovi krvnika i žrtve, revolucije i dogmatskog života, krivice i nevinosti, nastavljaju se u Enciklopediji mrtvih, u pripovjednim tokovima životnog iskustva, mističnih prostora egzistencije, sna i jave, svijesti i podsvijesti, riječju — života i smrti u temi trajanja i prolaznosti. Prelazak iz smrti u život i obrnuto ima u vidu Kišovu ideju sveobuhvatnosti, kao i ideju vječnosti kojom „književnost…, u svojoj dvostrukoj funkciji pisanja i čitanja” postaje „jedna od retkih čovekovih distinktivnih dimenzija” (Kiš 1972: 138). Motiv sna („san jači od budnosti”) kontrastira „budnosti” smrti, čije se neprekinuto postojanje više opaža u literaturi nego na javi. Priče, tako, ulančavaju motive duha i materije, njihovu cjelovitost i nepodijeljenost. Sam tekst postaje koheziona struktura tema i događaja koji svjedoče Kišovu misao da bi „zločini totalitarnih sistema bili samo istorijske činjenice, porazni statistički podaci ništa više od toga” da ne postoji književnost („Mi pevamo u pustinji”, Kiš 1972: 138). Književni način pripovijedanja „daje smisao toj smrti” („Bez prisustva literature / a reč prisustvo treba shvatiti u punom značenju / smrt jednog deteta negde u svetu ne bi imala veći značaj od smrti neke životinje u klanici” (Kiš 1972: 138). Oduhovljenje „proste činjenice smrti” u priči „Posmrtne počasti” tiče se dostojanstva ljudske istorije („Smrti se ne podvaljuje; cveće ima svoju jasnu dijalektičku putanju i biološki ciklus kao i čovek: od cvetanja do truljenja” (Kiš 2002: 40)). Ideja humane egzistencije ironijski je poistovjećena s idejom jednakosti u smrti, a ona s grotesknim i ironijskim paralelizmom zla u temi nestajanja.
Teme Kišovih pripovijesti i priča otvaraju pitanja umjetnosti, morala i taštine („Umetnost je delo taštine, a moral je odsustvo taštine”, Kiš 1997: 102), odnosno, pitanja književnog (moralnog i estetskog) djelovanja. U „Priči o majstoru i učeniku” autor kaže da je Forma jedina istina teksta. Narativna instanca Kišovih priča karakteriše dramu čovjeka i svijeta, a njen estetski izraz jedinu mogućnost autora „…da učini nešto da se taj sudbinski i sudbonosni poraz učini manje bolnim i manje besmislenim” (Kiš 2010: 134). Odnos istine i laži u priči „Mehanički lavovi” — u kojoj crkva postaje pivnica, potom ponovo crkva — fabulom transformiše izvjesnost događaja u Kišovu „ideju Dela” ili oblik koji iskazuje „…veličinu ljudskog poraza kojemu pisac pokušava da suprotstavi svoj sopstveni mit, svoju sopstvenu formu, svoj sopstveni individualni glas, usamljenički, možda bez odziva i odjeka, ali bolan i prepoznatljiv” (Kiš 1972: 134).
Odnos djelova i cjeline prati se i u „sadržajima” ideologija, „knjiga i protokola”, u jednoj vrsti tajanstvene i mistične egzistentnosti zla. Tema smrti i zločina ima magijsko i demonsko određenje, a riječi „zavera”, progon, „zločin”, obredno svojstvo neke više Tajne koja dolazi iz spoznaje Antihrista u istorijskim tokovima. Kišov junak kaže da „…neko ovozemaljski pokreće konce”, da „…Antihrist…već utiskuje svoj sramni žig” (Kiš 1997: 115), čime se narativna složenost ljudske istorije tiče zla postojanja u obje knjige. Sunovrat egzistencije vezuje se za demonske agone „ovladavanja svijetom i ljudskim duhom”, a zlo ideologije za pravila društvene igre, za niz likova i ideja u „magijskom kruženju karata”. Književna vizija terora i nasilja u priči pod naslovom „Grobnica za Borisa Davidoviča”, u „tekstualnom kenotafu”, razvija smisao tragičnog slučaja („čestice prašine u okeanu besmrtnosti”) koji pripovjedački otkriva etički agens „…da u svojoj smrti, da u svom padu, sačuva dostojanstvo ne samo svog lika nego i lika revolucionara uopšte” (Kiš 2010: 98).
U suštini, Kiš svakom pričom gradi literarno obuhvatan sklad stvarnog i mogućeg U objašnjenju priče „Crvene marke s likom Lenjina” čitamo „da je priča uprkos obilju citata samo fantazija” i da ničemu ne služi „izmišljati knjige ili transkribovati stvari koje se nisu, na ovaj ili onaj način zaista dogodile”. To, takođe znači da Kišova književna građevina sadrži objektivnost pripovijedanja kojom se potvrđuje i raslojava tema čovjeka i svijeta.
Kiš u svojim povijestima pokazuje „ogledalo nepoznatog”, kako se zove jedna priča u knjizi Enciklopedija mrtvih. Poznato ljudske istorije njenih smrti i zločina, tiče se literarno oblikovanih motiva zla. Kišov pripovjedačih vizualizuje riječju i refleksijom tragičnog postojanja. Ova tema pruža razlikovne dimenzije priča u načinu pripovijedanja koji uvijek unosi misao i kontemplaciju u teme ideologije, revolucije, religije. Stoga, u odnosu dvije knjige pripovijedaka (priča, povijesti) postoji odnos djelova i cjeline u klasičnom značenju riječi ali i u cjelovitosti koja govori da tema egzistencije u Kišovim pričama signalizira „čitav život” u „kazamatu” istorije. Literatura ima značenje Biblioteke ne samo zbog uvida u totalni poredak života i smrti, već svih fragmenata i detalja koji se odnose na relacije pripovjedača likova i događaja. Kišove povijesti ispunjene su „obiljem detalja od kojih je sastavljen ljudski život” (Kiš 1997: 54).
Pripovijedanje o onom što je bilo kazuje ono što jeste u literarnom izrazu koji konfiguriše „jedan od hiljadu tomova” života. Kišove priče su, sasvim u duhu enciklopedije jedinstveno strukturiran sistem života —„reke” odnosno, „biografije” ili egzistencije s rukavcima i „sveukupnošću”likova i događaja Kišove povijesti tretiraju stanja progona i straha, „inventar” tragičnog nasljeđa nemilosrdne jave i skrivene „duše”. Pisac gradi „duhovni pejzaž”smrti, osmišljen suštinama ljudske nesreće. U „klepsidri vremena” do izražaja dolazi Kišovo „ogledalo nepoznatog” ili egzistentnost priče, kojom Kiš spaja iskustvo smrti s temom umiranja „službenih radnji” isleđivanja i moralnih istina („Proza počinje tamo gde prestaje poruka”, Kiš, Gorki talog iskustva).
Pripovijedanje smrti nije isto što i „grozna smrt” u kojoj se ostvaruje cjelovitost istorijskog i misterioznog zla. Uvođenje u priču, kakvo je u „Priči o majstoru i učeniku”, aktivira filosofsku misao da se „umetnost i moral zasnivaju na dvema različitim premisama” (Kiš 1997: 102), na pjesničkom i filosofskom „dokazivanju te činjenice”. Citirajući da je„umetnost delo taštine, a moral odsustvo taštine”, etički i pjesnički princip stvaranja autor podvrgava mitskoj dubini priče. Tim aspektom Kišovo insistiranje na varijantama zla pokazuje da se paralelizam tragičnih vremena i ljudskih sudbina nalazi u ispunjenosti teksta, odnosno, „punoći” forme.
Autor smatra da pisac, svojim djelom taštinu jednog pogleda mijenja polifonijom literarnog iskustva i značenja.
Knjigama Grobnica za Borisa Davidoviča i Enciklopedija mrtvih Kiš je stvorio palimpsest tradicije i savremenosti, posvećen hronici istorije i legende, predanja i stvarnosti („Istoriju pišu pobednici. Predanja ispreda puk. Književnici fantaziraju. Izvesna je samo smrt”, Kiš 1997: 113). U toj poetičkoj konstanti, egzegeza ljudskog iskustva ide od mita do mistike, od kanonske Biblije do tajnovitog rukopisa Zavera.
Civilizacija sadrži misao o dualizmu racionalnog i mističnog, a Kišova proza umjetnički određen diskurs poezije i fanatike. Tema smrti ovaploćuje status likova, njihove„životne moći” do osobina „krvožedne zveri”. Katalog mrtvih u knjigama Danila Kiša nosi fragmente rukopisa i dokumenata, citata i doživljaja zla koji riječ „sloboda” isključuju „iz ljudskog rečnika” (Kiš 1997: 121). Ona se, jedino u svim pričama tiče istine koja govori „da iza svih poraza istorije stoji jedna misteriozna, mračna i opasna sila” (Kiš 1997: 140).
O njoj estetskim domenima Kišovog načina pripovijedanja govori o ljudskoj nesreći i na umjetnički ostvaren kontekst čovjekovog spasenja.
Kiš i u post scriptumu Knjige o mrtvima govori o metafizici smrti u složenosti „velike priče”, odnosno, jedinstvene Knjige.
Prof. dr Lidija Tomić, Univerzitet Crne Gore, Filozofski fakultet, Nikšić
LITERATURA
1] Danilo Kiš, Grobnica za Borisa Davidoviča, Narodna knjiga Podgorica, 2010.
[2] Danilo Kiš, Enciklopedijamrtvih, Beogradski izdavačko-grafički zavod, Beograd, 2002.
[3] Danilo Kiš, Enciklopedijamrtvih, Knjiga—Komerc, Beograd, 1997.
[4] Danilo Kiš, Po-etika, KolekcijaDelo, 1972.
[5] MihajloPantić „Priča i smrt”, predgovor, u: Danilo Kiš, Enciklopedijamrtvih, Knjiga—Komerc, Beograd, 1997.
