Svaka analiza meksičke poezije kao grane hispanoameričkog književnog stabla bila bi nepotpuna bez opusa Oktavija Paza (1914-1998). S druge strane, meksička literatura prošlog stoljeća svoj moderni identitet izgradila je prvenstveno prisvojivši poetiku ovog stvaraoca koji je ujedno pisao kritiku, prevodio i gradio karijeru diplomate. Posut slavom i trnjem, životni put nobelovca poznat je po ljevičarskim istupima iako se tokom hladnog rata distancirao od ideala marksizma.
Potiče iz antišpanski nastrojene porodice ali iz bogate đedove biblioteke prvo je čitao Lorku i Albertija, pa tek Maćada i Himeneza. Putujući u Francusku, Španiju, SAD, Japan i Indiju upoznao je poeziju njihovih vodećih autora što nije ostalo bez uticaja na njega. Od 1946. godine bio je u diplomatskoj službi, konkretno Indiji, kada je podnio ostavku zbog vladine represije prema studentskim protestima. Kao pobornik meksičke revolucije, razapet između borbe i inoviranja svijeta, poput Novalisa, bio je ubijeđen da su pjesnici glasnici novog humanizma. Iako uzdržan od žešćih političkih istupa zbog očuvanja literarne suverenosti, sa indignacijom odbacio je sporazum između nacističke Njemačke i Sovjetskog saveza. Takav stav je još više učvrstio boravak u Španiji izmorenoj strahotama građanskog rata na strani revolucionara. Zato se taj period smatra ključnim za njegovu poetiku jer je i svoju esejistiku pupčano uvezao sa poezijom. Stihovi španskih nadrealista, malarmeovska žarišta i pojedini meksički modernisti uticali su na velebnu arhitekturu ovog misaono rezantnog ali tajnovitog, erotski provokativnog i semantički kompleksnog pjesnika.
Njegovi stihovi objedinjuju nirvanu drevne poezije Istoka i zapadnjačku surovost preživljavanja i otuđenosti u modernu poeziju van standarda. Ujedno, kroz stvaralaštvo tako suptilno odiše ljevičarski duh prihvaćen pragmatično, kreću se, kao na kompasu, magnetne kazaljke nadrealnog i britko izranjaju egzistencijalističke poruke angažovanih boja. Nadahnut filosofskom meditativnošću, Paz slika očima i imenuje poeziju kao jedinu mogućnost uspješnog raskrinkavanja predrasuda, govoreći da je ona vaskrsnuće postojanja.
Amblem njegovog pjesništva karakteriše, koliko sociološki izveden liberalizam iskazan kontrastima, toliko i heterogenost pjesničkih strujanja koje teže relativizaciji svih aksioloških konstanti u korist trodimenzionalnog vremena. Ovaj osobeni erudita i arheolog fantasterije, personalno otmjen i nacionalno odvažan, traži poetofilosofske heteronime pod lukom vremena da zajedno sa njima ili sobom dijalektički preobrazi pravolinijsku putanju života. Poezija se podredila dahu autora i bila mu golišava sluškinja spremna na sve, pa i da preispita konačnost.
Odan poemi zbog njene tadašnje dominacije, čak i kod Nerude, Paz mikroskopski precizno iskušava sudbinu jezika kroz lupu erotike i ljubavi, faktičkog i fiktivnog, drevnog i savremenog, da bi u finalnom izrazu sažeo naizgled oprečne discipline (muziku, slikarstvo i matematiku).
Biblijska sentenca – I bi riječ temeljno determiniše poeziju uronjenu u rječne matice i lišenu želje za obalama, sem, naravno, onih pronađenih pod kožom. Tematskom građom, dovodi u pitanje misiju vjere zbog limitiranja slobode što predstavlja dio njegovog genetskog, astečkog nasljeđa (Živi se, postoji). U monolozima satkanim od raskošnih simbola i metateksta, stvara janusovsko lice svijeta od dvije stvarnosti – nosilac i zamišljeno. Nad razbijenim ogledalom stvarnosti razmišlja o nirvani i sansari.
Srođen sa kanonima budizma, Paz još efikasnije demaskira skrivene i vidljive mijene života. Prije svih mnogobožačka baština, ali i romantizam, opredijelili su doživljaj čovjekove uloge u jedinstvu kosmosa gdje je postojanje uslovljeno cikličnim kontrapunktom – duh, tijelo i vrijeme. Otud stihovi – Duh/to je maštarija tijela/Tijelo/to je maštarija svijeta/Svijet/to je maštarija duha.
Tražeći asocijacije imena i svoj alter ego, noseći oganj vremena i pišući lirsko treptave stihove neke druge realnosti, pozicioniran između pragme i pobune, poeta hodočasti slobodu i prihvata religioznost trozupca – ljubav, poezija, pobuna! Vještinom zen budiste, u sebi miri revolucionara i umjetnika, prezire samoživo i površno i iz poezije, kao iz turbinela izvlači biser samospoznaje, budeći se iz samoće.
Pazove pjesme su svojevrsni indigo višestruke realnosti s obzirom da izjednačavaju ljubav, borbu i poeziju, tvoreći tako klavir etike. Za razliku od Borhesove teze po kojoj smo nesvjesni svoga Ja, Paz jastvo označava množinom – Mi uprkos saznanju da je apsolut nedostižan. Zabrinut za budućnost poezije, vaskrsava njenu magičnu snagu kroz imaginaciju i jezik po kojima prepoznajemo sve – Vodi me usamljenice,/vodi me kroz snove,/vodi me, majko moja,/probudi me iz svega,/…/da bih, upoznavši se, spoznao sebe.
Pjesnik i prorok su braća jer vječito tragaju sa sopstvom. Sansaru života dočaravaju impresivni stihovi morske virovitosti a zavodljivo ljeskanje mediteranske pučine zapravo diše našim bićem i postaje sat budilnik iz izgubljenosti. Zato, po Pazu koji je Mediteran u dlanu poklonio Meksiku, sve mora da se skonča u mreškanju mora – Talasi se povlače/-butine, leđa, potiljci-/Vraćaju se talasi-/grudi, usta, pjene.
Omađijan čudesima Sredozemlja, pjesnik lirski proživljava meridionalnu svakodnevicu i niže ljubavne stihove čipkane slutnjama, čednošću i seksom koji su zbog čulnih poetskih delti više od ljubavi.
Takođe, tražeći opsjenu skončanja, kreće se lavirintima krvoločnih vremena i žive smrti. Tu saznaje da ono što se zbilo nije bilo ali biva ubijeđen da kvadraturu apsurdnog kruga bitisanja može riješiti samo čudesnim formulama poezije. Dijalektički slikajući kosmos astečkog svijeta, meksički duh, nepravdu, bol, ljubav i slobodu, tako sredozemno čulan i okeanski otvoren, Paz pali baklje pobune da vidimo kako iz pepela dogmi i prolaznog izrasta najljepša crvena ruža – poezija drugačijeg.
Meksički Orfej, Oktavio Paz, pomirio je u sebi revolucionara i diplomatu nalazeći obale slobode, ljubavi i duha pod sopstvenom kožom. Kao i svi pjesnici svjetskog imidža, na glavu raskošne Erato, zaštitnice ljubavi i lirike, stavio je pobjednički lovor.
Boris Jovanović Kastel
