Kiš je na jednom polju razvrstao one ličnosti koje su, igrom slučaja, mudrošću ili u sudaru sa smrću oči u oči prepoznali Antihrista i to iskustvo platili glavom, a s druge strane pretpostavio povorku bezimenih ideologa i mučitelja u njegovoj neposrednoj službi. Prvo, mitropolit sveruski, ugledavši horde Antihrista kako osvajaju svetu Rusiju, slično kao što je Šigaljev kod Dostojevskog suludo izjavio da je Rusija imala čast da bude izabrana za veliki eksperiment. Jedan primjerak knjige otrijeznio je njegovo carsko veličanstvo Nikolaja II i sâmu caricu, eksimperatorku, ali kasno, u zatočeništvu u Jekaterinenburgu, zatim Denjikinovu armiju, belogardejca Arkadija Belogorceva i navodno sâmog Sergeja Aleksandroviča Nilusa. Pritom, od Francuske do boljševičke revolucije, uključujući nacionalsocijalistički projekat, dejstvo tajanstvenog Protokola, te knjige nad knjigama, postoje sve očiglednije. Tajni plan o osvajanju svijeta, ili povijest o Antihristu koju bijeli oficiri nose u svojim prtljazima napuštajući zemlju na savezničkim brodovima, pokazuje svoje pravo lice.
Simulirajući dokumentarističku logiku, uz obilje umetnutih citata, Kiš će nastojati da obezbijedi istorijsku uvjerljivost (ne)postojeće Zavere. Da bi to bilo moguće, pisac se upušta u avanturističko istraživanje arheologije teksta na kome se idejno temelji osvajanje svijeta, preispitivanje njegovih principa, a zatim i ispitivanje mističnog porijekla, uz mnoštvo aluzija na poznate istorijske događaje.
Sâm spis na kome se bazira tajanstvena Zavera podsjeća na svete knjige, ali samo po formi i potrebi za bezuslovnim važenjem: „Ona ima u sebi naizgled sve što imaju svete knjige, Zakone i kazne za prekršioce … Jedina razlika je u tome što je Zavera uprkos mutnom poreklu ljudska tvorevina… To je čini zavodničkom, sumnjivom i zločinačkom.”
Parafrazirajući poznatu ideju da je obezboženom svijetu sve dozvoljeno, Kiš će dodati da se na temeljima ljudskog, kada se isključi božanski plan, može stvoriti samo zločin. Poučen biblijskom naukom u kojoj se u Novom zavjetu takođe govori o lažnim prorocima i Antihristu koji zavodljivo propovijeda carstvo zemaljskih blagodeti, Kiš će zaključiti da je ljudski svijet bez transcendencije samo poprište zločina i poraza intelektualnih i emotivnih sila kao i cijele duhovne strane ličnosti.
Struktura samog spisa Zavere, koja je u stvari djelo vještih falsifikatora, ima sve odlike ideološkog dogmata, sračunatog na efikasno političko i društveno djelovanje. Propisuju se strogi načini ponašanja, unutrašnja organizacija, hijerarhija, kazna za neposlušne i otpadnike. Kao i svaka tajna sekta, Zavera ima nekoliko ključnih principa, jednostavnih i djelotvornih koji se lako usvajaju, a na kojima se temelji čitava građevina. Najopštije rečeno, takvi principi primjereni su totalitarističko-univerzalističkim ideologijama, a možemo ih slobodno sintetisati u nekoliko aksiomatskih stavova.
Sumirajući, zaključak se može izložiti u sljedećim tačkama:
1. politika nema ničeg zajedničkog sa moralom;
2. riječ — Sloboda — treba isključiti iz ljudskog rječnika;
3. sila se uvijek javlja prije prava, tako da pravo izvire iz sile a ne obratno;
4. pravni poredak i država su samo zamaskirana sila;
5. tajni centar moći treba da postane upravljač svijeta, njegov istinski gospodar;
6. razrušiti sav postojeći svjetski pravni i društveni poredak i njegove institucije;
7. ukinuti moral, a uvesti načelo nužnosti i korisnosti;
8. uvesti borbeni ateizam i bogobarstvo, čovjekoboštvo umjesto bogoboštva;
9. uključiti velike narodne mase u krvavi pir revolucije, tako će postati lak plijen za lance tiranije;
10. promovisati načelo da rezultati opravdavaju sredstvo, u prvom redu Revoluciju, uz nemilosrdno kažnjavanje političkih protivnika i ideoloških neistomišljenika.
TRAGANjE ZA (KVAZI)IZVORIMA ZAVERE
Zalaženjem u sâmu suštinu politike i ideologije, Kiš je razotkrivao unutrašnje mehanizme djelovanja utemeljene na izmišljenim teorijskim principima. Praksa je, u tom kontekstu, kao i uvijek samo njihov manje ili više vjeran pokazatelj. Istorijsko kretanje je dirigovano, a ne spontano, jer se njegov pravac određuje u diskretnim dogovorima iza scene. Zavjerenička udruženja iza kulisa zvaničnih institucija i događaja, u sopstvenoj režiji, iz njima znanih razloga određuju istorijske tokove. Pri tome, pisac će naglasiti činjenicu da svakoj zakulisnoj radnji prethodi primjerena teorijsko-ideološka osnova. Velika Zavera u jezgru istorije je dokaz da Antihrist dejstvuje u njenim okvirima kao i da tajna družina upravlja sudbinom svijeta, slijedeći samo vlastite interese. Kada ruski emigrant, kavalerijski kapetan Arkadij Ipolitovič Belogorcev 1921. godine čita tekst Zavere, to ga neodoljivo podsjeća na blisku prošlost Rusije, boljševičku revoluciju i događaje koji su prethodili njegovom egzilu: „Princip narodnog suvereniteta, ruši svaki poredak, on ozakonjuje pravo revolucije i baca društvo u otvoren rat protiv vlasti pa i sâmog Boga. Taj princip je otelovljenje sile. On pretvara narod u krvoločnu zver koja zaspi čim se napije krvi i tada se dâ lako okovati u lance… Naše je pravo u sili. Reč pravo je puna odgovornosti i ničim dokazanih misli. Gde počinje pravo? Gde se ono završava? U državi u kojoj je slaba organizacija vlasti, oslabljeni vladar i zakoni — obezličeni umnožavanjem prava od strane liberalizma ja crpem novo pravo — ustremite se po pravu jačega i razneti u paramparčad sav postojeći poredak i ustanove… Naša je dužnost da u celoj Evropi, a posredstvom nje i na drugim kontinentima, izazovemo nemire, razdore, neprijateljstva…” Čitav program Zavere koji izlaže Belogarcev negodujući — sazdan je kao koncept za globalno osvajanje svijeta i poslužio je kao nauk za mnoge buduće tirane. Suština projekta je obaranje postojećih institucija, pravnog i političkog poretka, vlasti, cara pa i sâmog Boga nasilno — putem revolucije, po načelu da svako istorijsko pravo proističe iz sile koja slijedi prirodni zakon samoodržavanja. Pritom, u tekstu Zavere ogoljeni su ciljevi nasilja, jer cilj nasilja nije ukidanje svakog nasilja preko nasilja, već ukidanje slobode. Kiš je shvatio da u sâmom korijenu ideološkog mišljenja leži obmana, jer se iza priče o navodnom „narodnom suverenitetu” i „narodnim pravima” kriju nesloboda i tiranija. Uzvišeni ciljevi koji opravdavaju sva sredstva u borbi za osvajanje vlasti, tu retoriku prevratničke ideologije, pisac će vješto demaskirati kao simulaciju. Iza privida demokratije krije se okrutna stvarnost, iza retoričkog slavljenja narodne volje skriva se svirepi mehanizam političke samovolje i bezakonja: „Teror, glad i prolivena krv bili su dokaz da se vladavina Antihrista ostvaruje”. Ali ta povelja o carstvu Antihrista, prvobitno je tekstualno uobličena i kao takva je tajni program svjetske dominacije — Zavere iz koje se rađaju revolucije i nasilje.
U književnom smislu, najzanimljiviji dio priče „Knjiga kraljeva i budala” posvećen je piščevom detektivskom traganju za izvorom Zavere koja već dva desetljeća „uzbuđuje duhove, seje nepoverenje, mržnju i smrt”. Misterioznu knjigu, koja je program tajne Zavere, Kiš će logično odbaciti od jevrejskih izvora kojima se ona neosnovano pripisuje:
„Jer ima knjiga sa kojima se ne sme igrati. Ne zaboravimo da su pomenuti Protokoli jedna od najopasnijih knjiga ubica, da taj Falsifikat ima na svojoj duši stotinak programa i nekoliko miliona mrtvih.” U nejasnim tokovima istorije misteriozni Nilusov Antihrist koji je uključio u Zaveru, kao i djelo Morisa Žolija posvećeno dijalogu koji vode u paklu Monteskije i Makijaveli, pretvoriće se u parabolu o Zlu ili program tajanstvene organizacije za osvajanje svijeta; zatim, pojava Račkovskog, koji je prvo bio revolucionar pa policijski činovnik i njegov naum da atentatima, neredima, bombama, spletkama, intrigama, panfletima uzdrma postojeći evropski poredak: „Uneti duh sumnje u Evropu i time je približiti Rusiji bila je njegova opsesivna misao”.
Traganje za praizvorima Zavere pisac će zaokružiti jasnim aluzijama na istovjetan duh koji vlada između francuskih revolucionara i boljševika. Pritom, akcenat će položiti na opsesivnu misao Račkovskog da se Evropa približi Rusiji, ali ne po evropskom, već po ruskom modelu. Da bi istraživanje porijekla misteriozne knjige bilo uvjerljivije, pisac navodi dokumentaristički izvještaj o tajnoj organizaciji, pozivajući se na otkriće Tajmsa. No, s druge strane daje potvrdu za njeno realno istorijsko postojanje, jer su izvršioci njene volje istorijske ličnosti: Makijaveli, Marks, Kerenski, Novski, kao i prosvjetiteljski rušitelji vjere i morala.
Međutim, ono što Kiša stvarno zanima u cijeloj priči po kojoj je Zavera postala Brevijarom i potrebom da se osmisle tokovi povijesti u svijetu bez Boga, jeste uplitanje dvije velike ideološke strategije koje su obilježile XX vijek. Cilj cijelog književnog zamešeteljstva, književnih i vanknjiževnih aluzija, umetanje citata, mozaička struktura priče konstruisani su tako da se cijeli pripovjedni tok svede na jednu tačku koja otkriva dominantnu ideju priče. Kiš će je rezimirati sljedećim riječima: „Postoji ozbiljna sumnja da je ta knjiga izvršila snažan uticaj ne samo na negdašnjeg slikara — amatera, pisca čuvene knjige Mein Kampf, nego i na duh jednog anonimnog gruzijskog seminariste za koga će se tek čuti”. Jedan nedovršeni slikar i jedan nesavršeni bogoslov, Hitler i Staljin, poljuljali su temelje evropske civilizacije. Istorijske činjenice Kiš će dovesti u vezu sa principom Zla. Ta svojevrsna ontologija Zla prvo se ospoljava u idejnim regijama, da bi se, kada nađe pogodno tlo, materijalizovala u velikim istorijskim potresima i diktaturama, obavezujuća podjednako za kraljeve i budale. Spiritualnost Zla, koja se upisuje u taj vanvremeni — mitski prostor corpus diabolici, periodično se pojavljuje u istoriji. Pritom, čak i velike vođe i masovni događaji samo su instrumenti za ospoljavanje Zla koje je začeto u idejnim sferama. Zato je knjiga — učenje, program, za pisca primarniji u odnosu na sljedbenike, poklonike i izvršitelje te mistične volje Zla. Kao što umjetničko djelo prvo nastaje u glavi umjetnika, tako se i zlo i zločini prvo oblikuju u idejama odnosno jeziku, a onda u stvarnosti. Raskorak je isključen.
Kiš je na velika vrata uveo jedan od glavnih problema moderne književnosti. Pitanje recepcije književnog djela i njegova reinterpretacija u svijesti posmatrača postavlja se kao krucijalan problem. Kao i u priči o „Majstoru i učeniku” postulira se da nema nevinih knjiga čije dejstvo nema uticaj na čitaoce. Povišena odgovornost pisca za moralno oblikovanje svijesti posmatrača proizilazi iz velike uloge koju Kiš pripisuje Tekstu. Moć Teksta prevazilazi individualna iskustva jer je Tekst izvanvremenski akt u kome se miješaju čulni i nadčulni svijet. Kao čisti trag duha u vremenu i oblik duhovne besmrtnosti u Tekstu su deponovane pozitivne ili negativne vibracije sa velikim moralnim učinkom. Uticaj koji Tekst vrši na dušu čitaoca postavlja se kao glavni problem u Kišovoj projekciji jer je smisao recepcije Teksta da mijenja duševnu i moralnu supstancu u posmatraču.
Kiš je vjerovao u nevjerovatnu moć umjetnosti i njen stvarni uticaj.
Ako je posmatrač cilj svakog govora, jer on je instanca bez koje je nezamislivo govorenje, onda je sasvim očigledno da taj govor ne može biti lišen moralnih sadržaja. U protivnom, kao što Zlo sjeme rađa rđave plodove, otrovni dah knjige u dodiru sa dahom čitaoca urodio bi duševnim Zlom. Dakle, književni tekst, kao i svaki tekst, jednom kad je pušten na svjetlost dana ne može biti lišen moralne odgovornosti i svijesti o svom realnom djelovanju. Stoga Kišova književna produkcija nikad nije vrijednosno neutralna niti oslobođena moralne i katarzičke uloge, što svakako samo povećava njenu estetsku vrijednost i smisao umjetničkog i estetskog doživljaja. Kiš je istražujući porijeklo navodnih Protokola, pokušao da objasni da su na tom Falsifikatu, pogrešno pripisanom jevrejskom narodu, utemeljeni idejno-ideološki obrasci modernog doba. Na tom Falsifikatu učili su se Hitler i Staljin, dakle na onom spisu koji je nastao na osnovu rekonstrukcije Žolijevog dijaloga između Makijavelija i Monteskijea. Nepoznati autori preinačili su tu „naučnofantastičnu knjigu”, zamjenjujući tu i tamo replike zamišljenih govornika, a pogotovo Makijavelija. Razlog za podmetanje je težnja da se svijetu predstavi tobožnji dokument o međunarodnoj jevrejskoj zavjeri. No, totalitarni način vladanja usavršen u XX vijeku nije nastao na temeljima nekog takvog izmaštanog spisa, već su njegovi stratezi imali neke sasvim realne izvore…
Sonja Tomović Šundić
Nastaviće se
