(Gorana Raičević. Agon i melanholija: Život i delo Miloša Crnjanskog. Novi Sad: Akademska knjiga, 2021, 878 str.)
Višedecenijsko čitanje i saživljavanje s opusom i biografijom Miloša Crnjanskog, jedno od najintenzivnijih i najsveobuhvatnijih u istoriji srpske književne istoriografije, Gorana Raičević (1964) objedinila je u svojoj novoj knjizi naslovljenoj Agon i melanholija: Život i delo Miloša Crnjanskog (Raičević 2021). Autorka koja je Crnjanskom već posvetila tri svoje monografije − Eseji Miloša Crnjanskog (2005), Krotitelji sudbine: O Crnjanskom i Andriću (2010) i Komentari „Dnevnika o Čarnojeviću“ Miloša Crnjanskog (2010) − svojom novom knjigom, za koju se može reći da obimom i domašajem predstavlja objedinjenih sedam monografskih publikacija, zaokružuje svoje desetoknjižje o jednom od najznačajnijih srpskih književnika, odužujući mu se za sve što nam je u amanet ostavio, te podižući mu na taj način jedinstven i svake hvale dostojan literarni spomenik. Tajna Miloša Crnjanskog, kao jedan od alternativnih naslova ove knjige, otkrivena je u njenom drugom nesuđenom imenovanju:
Život veći od literature, a sadržana upravo u odabranom nazivu Agon i melanholija, koji u sebi objedinjuje borbu i sumnju, dajući potpuni kontekst istih, te afirmišući nepotkupljivost i neodustajanje kao superiorne doslednosti jednog potpuno dokumentovanog postojanja. Istražujući Crnjanskog na razmeđi dokumenata i dela, fikcije i života, autorka uočava „smenjivanje bezverja i vere – barokne sumnje i melanholije i renesansnog agona“, ,,niz oscilacija između beznađa i nade, između potpune odvojenosti od sveta i bezuslovne ljubavi prema svom narodu“, kao ,,lični i osobeni ritam Crnjanskova života“, kroz koji treba tumačiti i ,,melanholično raspoloženje što u njegovom delu doživljavamo u osećanju besmisla (slučaj-komedijant), i alternativu što taj osećaj preovladava: shvatanje života kao zadatka da se ispuni sudbina“, ,,koja ide do spremnosti na žrtvu za dobro kolektiva“. Agon i melanholija započinju izdvojenim citatom iz Crnjanskove pesme Priviđenja („Zaista, zrak sam samo?“), uz objašnjenje Nortropa Fraja o umetnikovoj potrazi za maskom (Fraj 1999), te navode iz Crnjanskovog pisma Andriću iz 1919. („U životu ja se uvek pretvaram, na papiru nikada.“). Zatim slede reči iz piščevog intervjua Milu Gligorijeviću (,,Život sam, uvek smatrao za važniji, nego što je literatura“), odnosno stava Milenka Popovića (,,Oko Crnjanskog su uvek bile poluistine“). Njih prati čuvena Sokratova izjava (,,Ja, mislim, imam pouzdana svedoka za to što istinu govorim. Ko je taj svedok? Moja sirotinja.“), te zaključak, na engleskom, samog Crnjanskog, iz romana The Shoemakers of London: ,,I have been always a stranger in my country, always a stranger.“
Sve ove rečenice, koje navode čitaoca kroz potragu o tajni Miloša Crnjanskog, mogle su da budu i citati na početku svake od sedam knjiga o Crnjanskom, koje se kriju među koricama ove jedne. U prvoj knjizi u knjizi, poglavlju Čarnojević, predstavljen je identitet Miloša Crnjanskog na svojim izvorištima, gde nalazimo donkihotovskog oca Tomu Crnjanskog, tolstojevskog dedu Mitu i legendarnog Pavla – Paju Putnika, te nežnu majku Marinu Vujić i njenog obesno strogog oca Pantu. Atmosfera u maloj srpskoj pravoslavnoj enklavi u najvećem banatskom gradu, u kojem se, u katoličkoj gimnaziji, kroz život probijao mačevalac, fudbaler i pisac u nastanku, predodredila je Crnjanskog da bude prvi naš pesnik koji će u svojoj rodoljubivoj poeziji otkriti protivrečna osećanja prema svom narodu i otadžbini, iz kojih su potekli i ,,nihilistički izlivi protiv dekorativnog rodoljublja okamenjenog u veličanje slavne srpske srednjovekovne prošlosti i velikog Dušanovog carstva“, a koji su značili upravo ,,poziv na njegovu obnovu u znaku aktivističke, avangardističke, agonističke spremnosti na žrtvu“.
Kivan na dugotrajno odnarođavanje prečanskih Srba, Crnjanski ipak ostaje nepokolebljivo zauvek jedan od njih, sa svim onim i dobrim i lošim osobinama koje naš narod severno od Save i Dunava baštini. Istovremeno, katolički fratri otkrivaju mu svet drugih književnosti i umetnosti, od antike, preko Mikelanđela Buonarotija, do tadašnje mađarske književnosti, ali srpski romantičari ostaju Crnjanskova celoživotna ljubavi inspiracija. Pored Homera, Horacija, Tibula, te Dostojevskog, Flobera i drugih, u vanškolskoj lektiri knjigoljubivog gimnazijalca nalazimo i pesnike Mirka Koroliju i Dimitrija Mitrinovića, te slovačkog pisca Svetozara Hurbana Vajanskog i njegov roman Suva grana, odnosno poljsku spisateljicu Mariju Rođevičuvnu i njen Devajtis.
Takođe, on čita i ,,delo kojeg danas nema ni u Srpskoj bibliografiji, i čijeg autora nije zabeležio ni jedan leksikon pisaca“. Reč je o romanu Pred zoru Ljubiše Brankovića, štampanom u Novom Sadu 1878. godine, koji je, po Crnjanskom, najbolje dočarao atmosferu u kojoj su se u drugoj polovini 19. veka srpski intelektualci školovali na velikim evropskim univerzitetima“ (Ra- ičević 2021: 60)1 , kao i Lirske otkose, danas skoro zaboravljenog Bogdana Lastavice (1884–1911), Srbina iz Dalmacije. Načitani mladi Crnjanski znao je, i pre Ernesta Hemingveja, Za kim zvona zvone (Raičević 2021: 61), a ,,ljubav prema ruskim piscima, ruskom narodu i Rusiji kao zemlji, hraniće Crnjanskog i u vreme boravka u Beču, gde su mladi slovenski studenti, Srbi, Hrvati, Slovenci, Česi, Poljaci bili ujedinjeni borbenim i zanosnim idejama panslavizma i sveslovenske uzajamnosti“.
Veliki rat koji je usledio, poratno doba i sudar biografskog i literarnog u poeziji i prozi mladog Crnjanskog tema su koju od Gorane Raičević malo ko poznaje bolje, dok Dnevnik o Čarnojeviću u njoj ima, u današnjoj srpskoj nauci o književnosti, kako je to i ranije već utvrđeno (Raičević 2010), najboljeg tumača i poznavaoca.
U Crnjanskovom Traganju za izgubljenom radošću (1921–1929), Gorana Raičević zašla je u najsitnije detalje, pokazavši u drugoj celini svoje studije kako je veliki književnik propatio period težnje ka slobodnom književnom radu, sputavan turobnom svakodnevicom i borbom za dostojnu egzistenciju. Od prodaje očeve kuće i odlaska u Pariz, te nesuđene disertacije o Lazi Kostiću, do najlepše poeme napisane na srpskom jeziku, kako s pravom autorka titulira Crnjanskovo „Stražilovo“, sam pisac prolazi trenutke spoznaje, upoznavši tajnu italijanske renesanse, koja je ovaploćena u trenutku u kome se „antički duh spaja sa duhom hrišćanstva“, te potpunog razumevanja Branka i srpskog romantizma uopšte, kao obnove radosti, na čijem primeru bi i, nakon strašnih žrtava i umiranja, i u dvadesetom veku moralo da nastane „nešto novo, svetlo, i veliko“. Od vojne vežbe, ,,ratnih igara u hercegovačkom kršu“ i poznanstva s ostarelim gospodinom Aleksom Šantićem u Mostaru, do venčanja i novonastalih porodičnih i svakodnevnih egzistencijalnih muka u jednom od tri Crnjanskova „’čemerna’ života – profesora, novinara i književnika“, Gorana Raičević prati našeg pisca u delu knjige koji pleni zanimljivostima jer u njemu ima i bračnih intriga, fudbala, novinarskih putešestvija i dogodovština na zemlji, moru i u vazduhu, te sklapanih i raskrinkavanih prijateljstva. Književna i dokumentarna građa koja je uvek bila najpodesnija za feljtone i intrige o Crnjanskom napokon je predstavljena pregledno i skladno, te potkrepljena materijalnim svedočanstvima tamo gde su najpotrebnija. Superiornost autorke da dokumentuje istoriju jednog postojanja a da pri tome ne zauzima nikad u samom tekstu odbrambeni ili borben nego razložan i na dokazima baziran stav, najbolje je uočiva kada i gotovo filmske teme iz Crnjanskovog života, poput dvoboja s Tadijom Sondermajerom ili prekida lažnog piščevog prijateljstva s „nekrofilom srpske književnosti“ Markom Ristićem, bivaju predstavljene tako da u njima nema superheroja, ali ni prostora za naknadne neznalačke interpretacije i učitavanja bilo kakvog tipa. Takođe, u tumačenju poeme „Serbia“, od zametka ideje do njene realizacije, kroz nastanak, zrenje i plod Crnjanskove fascinacije mitskom Serbijom, autorka je protumačila i piščev bolni susret „sa zemljom koju je doživljavao drugačije i kojoj je u službu viteški stavio čitavo svoje pesničko biće“, ali i ,,odricanje od ispunjenja lične sreće, zarad sreće kolektiva“. Čitav ovaj razvojni put doveo je Crnjanskog do spoznaje da Prečanin nije manji heroj, što je preduslovilo i nastanak likova i generacija Isakoviča, kao i prvu, a kasnije i Drugu knjigu Seoba: ,,U svim tim knjigama – a svakako kao posledica lične drame proizašle iz čežnje da se vrati u zavičaj, u državu sa čijom ideologijom se nije slagao – Crnjanski govori o jednoj Rusiji koja je naddržavni i nadnacionalni pojam – kao o posebnoj vrsti duhovne domovine sa kojom se veze nikad ne prekidaju.“ Sve autošovinističke optužbe protiv Crnjanskog za tobožnji nacizam, kojima se književni ignoranti u ovom veku razbacuju, ne smatrajući prikladnim ni da pročitaju prethodno sama dela našeg velikog pisca, takođe su ovom knjigom razvejane jednom zasvagda, i to u epizodama u kojima to nije ni bila autorkina primarna intencija. Npr. iz ovde publikovanih svedočanstava vidimo da su u Crnjanskovom prvom boravku u nemačkom glavnom gradu, gde je bio upućen na dužnost atašea za kulturu pri ambasadi Kraljevine Jugoslavije, pisca dočekali, kako je to sam naveo u pismu Marku Ristiću, ,,kiša, magla, klima prostitucije i pederastije“. Zagledan u iris velegrada, on je slao svoje epistole, koje nije imao ko da razume, a u kojima su se nahodila i proročka svedočanstva da će Nemačka, protivno međunarodnim ugovorima, obnoviti čim pre opštu vojnu obavezu, te prvi rat voditi protiv Poljske, dok se u privatnim razgovorima, usred Berlina, nije libio ni da Hitlera nazove ludom, a njegovu okolinu bandom, koja će ,,izlaz iz te nebulozne unutarnje situacije verovatno potražiti i naći u ratu, u kome će Hitler iskasapiti nemački narod, ali upropastiti i celu Evropu“.
U vremenu nepomirljivih, kad je Crnjanski, od 1930. do 1937, bio omraženi čuvar države, Gorana Raičević predstavila je detaljno godine u kojima je pisac prošao put od integralnog jugoslovenstva i borbe za njegovo vaspostavljanje i opstanak, do povratka stavovima promišljenog i osveštenog srpskog patriotizma. Od književne borbe, preko publicističkog rada, od Ideja i Beogradske književne afere, te obračuna sa salonskim komunistima, do odlaska u zemlju toreadora i sunca, u kojoj mu je veliki Unamuno na srpskom citirao našu narodnu poeziju, opisan je Crnjanskov agon i neodustajanje i trasa od idealizma do realizma u svakodnevnim životnim i političkim pitanjima, za vreme kojih je književnost stajala, ipak, po strani. Boravivši drugi put u Berlinu, u atmosferi narastajućeg zla, koje je naslutio prilikom svog prvog boravka, Crnjanski je otkrio i Drugu Evropu i drugi svet, područja krajnjeg severa Evrope, koja je pohodio u potrazi za tišinom, doživevši epifaniju u veličanstvenoj prirodi, ,,u večnom carstvu neba – Ničeovoj Hiperboreji“.
U „Vreme maski“ autorka smešta Crnjanskovo „Putovanje u drugi svet“, odnosno događajima nabijene godine od 1938. do 1940. Od Skandinavije do Rima, naš pisac živi kao Corpo diplomatico, kojem je „Telo u jednoj, a glava u sasvim drugoj zemlji“. U Musolinijevoj državi, između tragedije i komedije, kao posmatrač i izveštač, u žudnji za srećom, Crnjanski preživljava smrt majke Marine, ali i doživljava, nakon samoća i lutanja, renesansu svog braka. U rimskim danima i noćima, on uviđa i nove geopolitičke pozicije, sa sovjetskom Rusijom koja postaje relevantan i, kako pisac sluti, ključni faktor u predstojećim trvenjima. Ipak, slom njegove, monarhističke Jugoslavije, u koju je želeo da veruje do poslednjeg trenutka, dešava se uz bombardovanje Beograda, a nakon kućnog pritvora i izjedajuće neizvesnosti, bračni par Crnjanski odlazi vozom ka Portugalu, započevši svoje bezmalo četvrtvekovno izgnanstvo. Londonsko „Vreme metamorfoza“, u periodu od 1941. do 1957, opisano je od putovanja do Gordog Albiona, preko službe u izbegličkoj vladi i teskobe poratnog Londona, do metamorfoze pisca u obućara i rađanja Nikolaja Rjepnina. Pomoć Lejle Pedžet, emigrantsko udruženje srpskih pisaca, te napadi na Crnjanskog sa svih strana, nova služba Stojadinovićevim interesima, intrige, plagijati i zavere doveli su okovanog džina između beznađa i čežnje, a probuđeni nagon da se stvara i u neuslovima potaknuo ga je da u sebi, nakon celokupne potrage za svakodnevnom (zlo)upotrebom svoga bića, otkrije svoju svrhu u talentu kojem se ne sudi nego kojem se služi.
Aktivirajući se ponovo u punom zamahu kao pisac, uz plemenitu žrtvu supruge Vide, koja na sebe preuzima porodičnu egzistenciju i otkriva talente kojih ni sama nije bila svesna, a koji porodici omogućavaju da preživi, pobuđen pozitivnom recepcijom među mlađom publikom u otadžbini, Crnjanski, možda i neplanirano, radi, od 1958. do 1966, na svom Povratku na Itaku. Preko drame Konak i komentara uz svoje mladalačke pesme, priprema se i Crnjanskovo Veliko zaveštanje, kad u Lamentu nad Beogradom, najzad, odgovara na pitanje Où sont les neiges d’antan? I Druga knjiga Seoba, takođe, od odlomaka, do celokupnog izdanja, vraća Crnjanskog duhovno, a potom i zaista, u domovinu. Nakon svih londonskih neprilika, malo ljudi i obilja neljudi s kojima je imao posla, veliki pisac prolazi svoj poslednji veliki doživljaj, povratak iz tuđine, te dolazi na more svoje zemlje, uz (ne)prikladnu rašomonijadu, koja je prethodila naoko opštoj dobrodošlici u socijalističkoj federativnoj prestonici. Naposletku, dolazi „Finale: Melanholija“, u kojem ,,može se zaključiti da je ona druga životna i karakterna krivulja, u mladosti tako dominantna i prepoznatljiva, a koja se očituje u njegovoj borbenosti – agonu, u poznim godinama u piscu sve više slabila, ustupajući mesto takođe oduvek prisutnim, ali i manje učestalim i dubokim poniranjima u melanholiju.“ (Raičević 2021: 773). U toj melanholiji, pisca je opet dočekao Mikelanđelo, kao poslednja velika i nikad dovršena tema. Svest da je ispunio svoju sudbinu, nepotkupljivog Crnjanskog odvela je u poslednju jesen bez smisla, u kojoj je otišao zauvek u tišinu, sjedinivši agon i melanholiju pod humkom u kojoj je, umesto s voljenom ženom, ostao sam među strancima.
Knjiga Agon i melanholija navršila je godinu i po dana svog prisustva u srpskoj naučnoj javnosti i među ljubiteljima književnosti. Njenu vrednost, u tom periodu, dodatno su posvedočile i nagrada „Laza Kostić“ s Novosadskog sajma knjiga u okviru „Dana Laze Kostića“, te Medalja za negovanje kulturnog nasleđa, godišnje priznanjem Kulturnog centra Vojvodine „Miloš Crnjanski“ i nagrada „Nikolaj Timčenko“ istoimene zadužbine u Leskovcu. Kao najveće priznanje njene vrednosti, naravno, izdvaja se, iznad svih, najprestižnija nagrada za najbolju knjigu iz oblasti teorije književnosti i umetnosti, priznanje s imenom velikog Nikole Miloševića, čiji laureat za 2021. godinu je Gorana Raičević i njena izuzetna studija o Crnjanskom. Misaono zaokružena, s detaljnim analizama gotovo svake pojedinosti iz književnog rada i javnog i privatnog života našeg velikog pisca, poglavlja ove izvanredne studije opisuju Crnjanskov život od perioda pre rođenja u Čongradu 1893. do posle sahrane u Beogradu 1977. godine, donoseći tek ponekad kao ilustracije i fotografije pojedinih ličnosti ili dokumenata o kojima je u samom tekstu bilo reči. Odabravši da u literaturi pobroji samo dela na koja se neposredno poziva, a ne sva ona koja je detaljno pročitala i temeljno istražila pre pisanja svoje knjige, te da impozantnu građu koju poznaje do u tančine predstavi samo kad za to ima neophodne potrebe, Gorana Raičević je, sažimajući a ne šireći svoja istraživanja, na štetu kvantiteta, a svakako poboljšavajući koherentnost i kvalitet svog dela, iskazala akademsku čestitost koja se danas retko viđa. Naime, svih sedam izdvojenih tematskih celina Agona i melanholije, koje hronološki prate život i priključenija Miloša Crnjanskog, mogle su da budu publikovane kao zasebne knjige, pošto je za to svakako bilo i povoda, i načina. Odlučivši se da saobrazi i objedini, a ne da dodatno rasloji svoj rad,
Gorana Raičević napisala je prvorazrednu stvaralačku biografiju Miloša Crnjanskog, sasvim samerljivu onoj koju je o Ivi Andriću pre deset godina objavila Žaneta Đukić Perišić (Đukić Perišić 2012). Ono što je za Crnjanskov roman bio rad Nikole Miloševića (Milošević 1970), za poeziju delo Aleksandra Petrova (Petrov 1971), za njegov ceo opus predstavljaju knjige Mila Lompara (Lompar 2018) i Gorane Raičević (Raičević 2021). Ovo četvoroknjižje najbolji je put da upoznamo lik i delo pravog Crnjanskog, da ga shvatimo i razumemo kao stvaraoca i ličnost, te da i on, po Mihizovom davnom proročanstvu2 , napokon postane i zanavek ostane, u istoriji naše književnosti i našeg naroda, Miloš, nepotkupljivi, jedan i jedini.
Srđan Orsić
1 Kad je reč o romanu Pred zoru, Crnjanski u Embahadama navodi kao autora Ljubišu Brankovića, što dovodi do zabune jer je to književni pseudonim socijaliste Branka (Hranislava) Mihajlovića (1856/7–1918), pod čijim imenom se i danas ovaj roman čuva u našim bibliotekama (v. Mihajlović 1878). Belešku o ovom autoru napisao je Miloš Jovanović u tekstu „Dr Hranislav Branko Mihajlović“, objavljenom u knjizi Izabrani spisi Branka Mihajlovića (Mihajlović 1956). (op. S. O.)
2 „Prosto mi se pričulo, iz skore budućnosti, da će to biti njegovo pravo, jedino i dovoljno ime. Jer mi smo, valjda, jedini narod na svetu koji svoje velike pisce, one koje zauvek primi i svrsta u svoje, krsti samo po imenu: Sava, Teodosije, Vuk, prota Mateja, Dositej, vladika Rade, Branko, Zmaj Jova, Laza (on je čak i Šekspira zvao ’Vili’), Đura, Jaša, Vojislav, Bora. A da je Milošu Crnjanskom, tamo, među svima, mesto, odavno ne sumnjam. (Mihajlović 1988: 182–183)
LITERATURA
Raičević, Gorana. Eseji Miloša Crnjanskog. Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića; Sremski Karlovci; Novi Sad: 2005. —.
Krotitelji sudbine: o Crnjanskom i Andriću. Altera; Beograd: 2010. —.
Komentari Dnevnika o Čarnojeviću Miloša Crnjanskog. Akademska knjiga; Novi Sad: 2010. —.
Agon i melanholija: Život i delo Miloša Crnjanskog. Akademska knjiga: Novi Sad: 2021.
Lompar, Milo. Crnjanski – biografija jednog osećanja. Pravoslavna reč; Novi Sad: 2018.
Milošević, Nikola. Roman Miloša Crnjanskog: problem univerzalnog iskaza. Srpska književna zadruga; Beograd: 1970.
Mihajlović, Borislav Mihiz. Portreti. Nolit; Beograd: 1988.
Mihajlović, Branko. Pred zoru: roman u dva dela/napisao Ljubiša Branković. Novi Sad: 1878.
Petrov, Aleksandar. Poezija Crnjanskog i srpsko pesništvo. Vuk Karadžić: Beograd; 1971.
Fraj, Nortrop. Jejts i jezik simbolizma. Prevod Tanja Bulatović, Književna reč: Beograd: 1999.
Đukić Perišić, Pisac i priča: stvaralačka biografija Ive Andrića. Akademska knjiga; Novi Sad: 2012.
Mihajlović, Branko. Izabrani spisi Branka Mihajlovića/Izbor i objašnjenja Miloša Jovanovića. Istorijski arhiv Pokrajinskog komiteta SKS za Vojvodinu; Novi Sad 1956.
