Nobelovac i vješti autoironik Euđenio Montale (1896-1981), uz Leopardija, važi za najvećeg pjesnika zapadnog svijeta. Njegove neobične kreativne sklonosti, a bio je prozaik, prevodilac, književni i muzički urednik i slikar sa kičicom u talogu od kave, upotpunule su hroničnu nesanicu života. Pisao je na ceduljama, voznim kartama, salvetama i pozivnicama, prezirao snobove, zavjetovao pjesme potomcima, ako ih bude, i vatri pročišćenja, stavljajući znak jednakosti između poezije i egzistencije, odnosno smisla koji isključuje tajne. Sa Kvazimodom i Ungaretijem čini triling velikana hermetizma sa civilizacijskim ropcem kao njegovom rezultantom. Za razliku od prvih knjiga dominantnog hermetičkog prosedea, kasniji naslovi imaju intimniju prirodu, no svi skupa odzvanjaju zatamnjenom svečanošću, nježni su i britki i predstavljaju ogledalo mukotrpnog života kao vida monaštva.
Poetika hermetizma u međuratnom periodu tretira obmanu na kojoj se gradi sistem humanih odnosa usljed nemogućnosti razlučivanja tragike i digniteta. Da bi se obnovila vjera u dušu potrebna je nada, rođena iz straha, kao duhovni pokretač poezije uprkos njenom svojstvu da, poput kaktusa, izrasta iz živog pijeska trajanja. Iz toga izviru motivski kontrasti karakteristični za Mediteran gdje jeza očekivanja sjutrašnjeg, oplemenjena skoro mitizovanom etikom, čvrsto zaokružuje poentu. Nakon knjiga Sipine kosti, Prilika i Vihor i drugo, dugo ćuteći, pjesnik se javio Saturom, Dnevnikom 71, 72 i Drugim stihovima sa modifikovanim pristupom i otkriva novi milje svojih kontemplacija bliskih rezignaciji. Istovremeno, manirom jasnog epigramiste iskušava stvarnost i uvodi parodiju kroz čiju optiku uvećava povijesna dešavanja i savremenost čime marginalizuje, nekad uzorne, parametre hermetičkog modela pisanja. Život u Milanu još snažnije doprinio je izoštravanju njegovog rodnog, sredozemnog sentimenta, produbljujući opsjednutost nostalgijom kao posljednjim svjedokom žagora juga. Kako emaniraju iz duha, stihovi isključuju visokoparnost i iskušavaju semantičke kote, pa, zato kad pređu rubikon spoznaje i gnoseoloških zakona, pjesnici dostižu prag vidovitosti i fantastike, otvarajući predvidljiv ambijent znakovit po beznadežnosti. Stoga suštinu poezije, osobene po sjeti, buntu i groteski, čini molitvena poruka izgovorena šutnjom.
Košmar jednog svijeta u ratu, haos, krah ideala, recesija i njeni odjeci, doprinijeli su da ova poezija, koliko hermetična toliko i liberalna, ujedini subjekte negativizma i segregacije i postane rukavac žuči koji prenosi huk jedne haotične epohe čiji grohot dopire i do nas. Guste metaforičke paralele, konkretizacija simboličkih pasaža, filozofske metonimije kao odraz realnih slika, prevlast neiskazanog naspram izrecivog, otklon od iskustava manirizma i ljeporječivosti, te napuštanje ukrasa figuracije po cijenu suvoparnog stihovanja, samo su neke osobine Montaleove poezije, uvijek aktuelne i toliko magične sposobne da iz čame preraste u odu.
Kako je obezdušenom čovjeku patnja amajlija, tako čovječanstvo postaje negacija sebe s obzirom da gubi emocije i funkcioniše kao mašina postindustrijske ere. Zato je mediteranstvo, kao sveto središte ove poezije, iskazano diskolijom, prirodom i drevnom slavom, reflektovano nizom sjećanja u sferama svakodnevice. Kad idilu juga pomrače bučni gradovi, pjesnik diskretnim alegorijama poziva u pomoć primorske vjetrove da pokrenu njegovo srce. Želja svakog Mediteranca je da more bude njegova sjenka, lijek od nečisti, hučeća biografija, damar beskraja i različnost po čijim ćudima živi. Za Montalea, more je svojevrsno božanstvo koga smo nedostojni, pa se pred porukama njegovog daha kamenimo, vjerujući da ćemo, svetim vodama umiveni, izliječiti mržnju, sprati zlo i letargiju, prestati sa odisejama besciljem. Stoga, zbog vatrene nostalgije, povratka pučini i solarnih projekcija beskrajnog sjećanja, poema Sredozemlje važi za jednu od najljepših posveta moru uopšte. Prvi ženski lik, Esterina Rosi, simbolizuje jednost morskosti, antropocentrizma i erosa što dočaravaju blještavo slikoviti i meditativno ritualni stihovi – Voda je snaga što te kali,/u njoj se preporađaš i dolaziš sebi:/mislimo o sebi kao o algi, o oblutku,/kao o morskom stvorenju/koje so ne nagriza/nego vraća čistije obalskom stijenju. Dakle, sredozemni korijeni neslućenih dubina i u beslovesnom vremenu omogućavaju suočenje sa beskonačnom vječnošću. Zbog toga, ova poezija sastavljena od pojmova i bića iz enciklopedija Mediteranike odzvanja jače od kastanjeta, sadrži skepsu, sluti poraze, odražava smoždeni život i navodi da iskažemo odanost muzi samoće.
Ubijeđen da je, lišeno ljubavi, trajanje apsurd, svjestan življenja kao praha na buri, žrtvovan suncu, između Erosa i Tanatosa, rekonstruišući pejzaže, pjesnik kroz retorske stihove prenosi atmosferu primorja, zveckanje oružja, čemer i vremeplov južnjačkih kontrasta. Kao niko prije, kroz simboliku sipinih kostiju dokazao je iznurenost nauma i trajanje osuđeno na filozofiju destrukcije.
Pesimizam proročkog diskursa i gledanje bez očiju sjenče prolaznost. Tako ova poezija varniči pri sjedinjenju pepela i ikre, jadikovki i rapsodija, nudeći sudbinu besputnosti i otisnuća u san. Politički angažovane pjesme demistifikuju užase fašizma dok se intimizmom sjećanja, iz kruga očaja, pronalazi nada. Narativne čipke ove lirike prizivaju vatromete, muziku starih gramofona i eho mraka u inat povratku kibernetičkim tokovima. Atipični južnjak, za koga je Mediteran najbajnija mitologema i evazija od potištenosti, poet karnevala i pogibije, Montale sa ligurskih obala zahvata pijesak za lirski časovnik, razgovara za sipama i pučinom kao Pantokratorom i objedinjuje uspomene kao produkte jedne, koliko metafizičke toliko i realističke, progresije. Takav opit na raskršću istorije, sociofilozofije i poezije uspijeva samo maestrima melanholičnih rima, velikom Montaleu, opsjenaru stvarnog i prekaljenom lovcu na sipine kosti da bi od njih sagradio splav za put ka neuhvatljivom duhu jer on, prividno, donosi opstanak.
