Jedan od najznačajnijih francuskih filozofa Žak Derida (Jacques Derrida, 1930–2004), rođen je u Alžiru. Studirao je na Ecole Normale Superieure u Parizu gde je 1954. godine napisao svoj diplomski rad pod nazivom Problem geneze kod Huserla.
Od 1964. Derida postaje predavač na Ecole Normale Superieure gde je bio aktivan sve do 1983. godine. Predavao je i na Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales u Parizu. Sa Fransoaom Šatleom (Francois Chatelet, 1925–1985) osnovao je College international de philosophie (CIPH) 1983. godine. Bio je profesor humanistike na University of California, Irvine. Bio je predavač na brojnim američkim univerzitetima: Johns Hopkins University, Yale University, New York University, Stony Brook University, New School for Social Research.
Pošto je objavio knjigu O gramatologiji1 (ed. de Minuit, Paris, 1967) u kojoj proučava prvobitan odnos između čulnosti i razluke (differAnce), Derida u knjizi O diseminaciji2 objavljenoj 1972. godine razrađuje opšte karakteristike dekonstrukcije opisane terminom diseminacija (rasejavanje), konceptom kojim se od tada označava njegova filozofija. U stvari, problematika dekompozicije i redefinicije čulnosti već je bila prisutna u njegovom delu Uvod u poreklo geometrije,3 objavljenom 1962, kao i u njegovoj knjizi Glas i fenomen,4 objavljenoj 1967. godine. U ovoj filozofiji diseminacije, bliskoj Hajdegerovoj (Martin Heidegger, 1889–1976) filozofiji, Derida nas poziva “da mislimo drugačije”, to jest, da se stavimo u položaj isprepletanosti sa mišljenjem kako bismo u njega umetnuli drugost. Njegovo značajno delo Pisanje i razlika,5 pokazuje različite mehanizme strategija pisanja vezanih za opštu problematiku dekonstrukcije. Na taj način, polje pisanja duboko je prožeto problematikom čulnosti pod uticajem diseminacije (Položaji, 1972, ed. de Minuit i Margine, 1972, ed. de Minuit).
Takvo razmišljanje dovodi do stvaranja estetike prikrivanja i otkrivanja koja započinje diseminacijom pisanja. Tu se pojavljuje differAnce kao istovremeno i strukturalno i genetičko izvorište svih pojmovnih parova (kontradiktornih ili različitih), svih efekata različitosti. U delu Istina u slikarstvu koje je objavljeno 1978. (Flammarion), ponovo se ispituje pojavljivanje efekata bujanja differAnce na grafičkom planu, ali ovog puta ne na polju pisanja već u slikarskoj praksi.
U toj filozofskoj raspravi slike, sve se svodi na potez, vrstu i/ili “trag”, što nije ništa drugo nego znak koji se označava. U delima Lecture de Droit de regards, objavljeno 1985, (ed. de Minuit, Paris) i Points de suspension, 1992, (Galilee) bliže je označeno, u okviru njegove “estetike”, da je “filozofija foto-logija” i da “rukopis svetlosti” od filozofije stvara “razvoj prava pogleda”.6 Razglednica, delo objavljeno 1980. (Flammarion) orijentiše Deridinu filozofiju ka poetici darovanja i estetici gostoljubivosti (Marksove aveti, Galilee, 1993; Politika prijateljstva, Galilee, 1994; Otpor, Galiliee, 1996; O gostoljubivosti, Calman-Levy, 1997). U dijalogu sa Elizabetom Rudinesko (Elisabeth Roudinesco, 1944–) u knjizi De quoi demain … (izdavači Fayard et Galilee, 2001) Derida iznova preispituje ulog razmišljanja o različitosti unutar univerzalnog.
Diseminacija (rasejavanje)
Derida je poznat po svom prodornom razmišljanju koje nas upozorava da sumnjamo u zauvek utvrđene istine, u apsolute istovetnosti i u referencijalnost u korist neprekidne emancipacije čula. Poput Fukoa (Michel Foucault, 1926–1984) i Deleza (Gilles Deleuze, 1925–1995), Derida raskida sa dogmom jedine i nepromenljive istine da bi istakao pluralizaciju čulnosti.
On je pre svega poznat po svom radu o dekonstrukciji i diseminaciji koji je omogućio da se ponovo razmisli o čulnosti u njenoj stalnoj udaljenosti i povlačenju. Deridini upadi koji destabilizuju konvencionalna znanja dotakli su sve filozofske, umetničke, kulturalne i književne produkcije. Filozofsko iskustvo je za Deridu “problematično prelaženje granica, nesigurnost u pogledu granica filozofskog polja.”7
Bogatstvo njegovog dela, bilo da je reč o mnogobrojnim spisima, knjigama, člancima ili njegovim predavanjima, razgovorima i seminarima, predstavlja danas za filozofe, književnike, kritičare i sve intelektualce, više od originalnog i otvorenog razmišljanja – ono je nezaobilazan instrument za dešifrovanje pisanja i umetničkog dela. Neprekidnom praksom podsećanja i ponovnog pisanja filozofskih tekstova, Derida želi da oslobodi transcendentalne privide i apsolute od referencijalnosti. On je, neumorno, tokom svojih predavanja o velikim filozofskim tekstovima (Platona /Πλάτων, 428/427–348/347 p. n. e./, Dekarta /Rene Descartes, 1596–1650/, Kanta /Immanuel Kant, 1724–1804/, Huserla /Edmund Husserl, 1859–1938/, Ničea /Friedrich Wilhelm Nietzsche, 1844–1900/, Hajdegera) stvarao dinamike u cilju destabilizacije totalizujuće strukture i svakog puta uočio udaljenost, višestrukost i ono što on naziva prvobitnom differance između idejnih projekata i prakse pisanja. Derida je ponovnim oživljavanjem velikih umetničkih, književnih, pa čak i tehnoloških kreacija Žabesa (Edmond Jabes, 1912–1991), Malarmea (Stephane Mallarme, 1842–1898), Artoa (Antonin Artaud, 1896–1948), Bataja (Georges Bataille, 1897–1962), Kafke (Franz Kafka, 1883–1924), Klosovskog (Pierre Klossowski, 1905–2001), Blanšoa (Maurice Blanchot, 1907–2003), Šara (Rene Char, 1907–1988), Van Goga (Vincent van Gogh, 1853–1890), pokazao da se pisanje i stvaralaštvo upisuju u prvobitnu strast, kao diskurs u želju i odsustvo drugog.
Za Deridu samo umetnost dekonstrukcije, diseminacija po modelu skopein, to jest, vizuelno opažanje koje vodi ka suštini stvari omogućava da se dekomponuje ono što je “poznato” i shvaćeno te da se tako stigne do jednostavnog oblika, do idein.
Na tom mestu treba da se odigra jedno približavanje između umetnosti dekonstrukcije i platonovske dijalektike koja, takođe pročišćavajući čulnost, stiže da “otkrije” ideju, razumljivost. Ali za Deridu, odsutnost, ona koju treba otkriti, ne opisuje se kao “portret”, kao “pro-tractus, pro– ili pour-traict mreže iskazivanja”.8 Upravo zato funkcije govora i pisanja ne treba imitirati već stvarati. Predstaviti nepredstavljivo, reći neizrecivo, misliti neistinito, to pre svega znači ne potonuti u logiku suprotnosti, da bismo mogli samo da razmišljamo o drugom, o udaljenosti, ivici, o onom između što se može imenovati, polazeći od čitanja Platona, pharmakon, chora ili graphein.
Misliti to znači obeležiti, upisati.
Na tom mestu Derida pristupa pitanju značenja. Ne postoji misao koja, ako je upisana, ne otkriva rasejani pluralitet znakova i tragova. Ali znak se ne dodaje, kao što postoji sklonost da se veruje, istini da bi se predstavio kao dokaz, znak konstituiše istinu u unutrašnjosti. Ova ideja remeti logiku zapadnjačke racionalnosti koja je označeno uvek smatrala transcendentalnim, to jest, čistom čulnošću, stranom svim načinima označavanja pa čak i svim oblicima razumevanja. Čulnost je pre svega unutra, u unutrašnjoj intimnoj sferi “mentalne oralnosti”. Ona se potom upisuje u znake koji će je fiksirati i obezbediti njeno kruženje. To znači da postoji ukidanje svih vrsta hijerarhije između znakova i svih ekspresivnih supstanci kao što su, na primer, govor i pisanje. U tom izražajnom polju neodređenog upisivanja, stvara se međusobno ukrštanje različitih načina izražavanja, između govorenja i pisanja, između označitelja i označenog što od čulnosti stvara neprekidno postajanje, jedno nastajanje.
Ovo međusobno ukrštanje koje u isto vreme želi da bude radikalizacija sosirovske lingvistike i huserlijanske fenomenologije omogućila je differAnce koja, u skladu sa Deridinim terminima, ukazuje na činjenicu da jedna istorijsko-metafizička epoha mora da napokon jezik odredi kao totalitet svog problematičnog horizonta.9
DifférAnce (Razluka)
DifferAnce čiji nastavak –Ance ukazuje na neodlučnost, u metafizici između aktivnosti i pasivnosti kretanja koja proizvodi razlike, jeste način da čitamo aporije i kontradikcije bez obaveze da pravimo sintezu, jer, na kraju krajeva, u filozofiji je uvek reč o onom što može da postane objekat nekog iskustva. To je, dakle, jedna večita dijalektika čiji se termini nikad ne mogu pomiriti u nekoj konstituisanoj sintezi ili sintezi koja nešto konstituiše, već je to dijalektika koja podstiče na razmišljanje postavljajući pitanje svom izvorištu. U tom smislu, differAnce se udaljava od svakog stabilnog oblika, od svake konačne afirmacije, predstavljajući jednu nepodudarnu sliku sadašnjosti, podjednako pomerenu kao metafizika koja je, prema Hajdegeru, odvojena od izvora kome teži da se vrati. Deridino razmišljanje je podrobno istraživanje tih udaljenosti, tog ispoljavanja posledica razlike. Međutim, o razlici se “ne razmišlja bez traga”.10 Drugačije rečeno, čulnost se nalazi u distribuciji tragova i znakova. Upravo se zato čulo eksteriorizuje, izlazi iz samog sebe i skriva se tako što postaje drugi. Stoga je to differAnce11 osmišljeno odnosom ili vremenskom razlikom tragova, ambivalentnim pojmom u kom se međusobno ukrštaju empirijsko i transcendentalno. Trag je, dakle, jedna puna prisutnost koju metafizika ne može da shvati zato što ona operiše ukidanjem sadašnjosti. Samo estetika koja je zalepljena za sadašnjost može da označi trag kao čistu prisutnost.
Estetsko iskustvo povezano je sa “spektakularnošću” objekta. Estetika se još od Kanta formira u kategorijama recepcije, u reciprocitetu između opaženog objekta i subjekta koji opaža.
DifferAnce se skriva u pojavnoj realnosti. Derida govori o differAnce kao da je ona ništa12 u odnosu na smisao u kom ne bi imala nikakve veze sa bilo kakvom istorijskom determinisanošću. Ali differAnce ostaje u pokretu, ona je “diferencijalni” pokret koji se sam menja, nošen sopstvenom diferencijacijom. U tome je smisao slavnog Deridinog iskaza “differAnce se razlikuje”. Na taj način differAnce je vezana za prisustvo i estetsko iskustvo čiji objekat oscilira između prisustva i odsustva, vidljivosti i nevidljivosti, empirizma i transcendentnosti, provlači se između tih suprotnosti.
Deridina estetika ima fundamentalni zadatak da učini vidljivim ta ukrštanja. Deridino intersovanje za umetnost manifestuje se istovremeno u analizama koje se tiču nekih praksi poput slike, crteža, fotografije, arhitekture i televizije, ali i u ponovnom sagledavanju problema koje postavlja mimezis, dakle, lepote i porekla umetnosti. Svi ovi problemi upisuju se u fundamentalno preispitivanje istine i čulnosti.
Estetika ponovnog traga
Umesto da predstavi čulno kao ono što ga prevazilazi, znak ga predstavlja iznutra. Možemo reći i to da je čulno uvučeno u “igru predstavljanja”, na mesto razlike koja tragovima označava beskrajni gubitak izvora čulnosti u njegovim mnogostrukim promenama. “Razluka se razlikuje” istovremeno se približavajući i povlačeći se u različitim tragovima koji su u neku ruku njeni rasejani pojavni oblici, a njih jedino možemo iskusiti kroz umetnost. U stvari, pre svega u umetnosti i estetskom iskustvu odigrava se prisustvo u odsustvu, pojava i nestanak, vidljivo i nevidljivo, trag i praznina. Taj sablasni karakter vidljivosti vraća se metaforično na izvorište prikazivanja diskursa kao onog što uvek zamenjuje “diferencijalno nepojavljivanje traga”,13 što je izvor crteža i svakog grafičkog predstavljanja. Ukoliko je čista linija, trag nema nikakav identitet. Zbog toga umetnosti vezane za sliku podstiču želju diskursa da dopuni taj ponovni trag čula. U tim uslovima, jasno nam je zbog čega Derida daje specijalan tretman primeren elementima grafičke supstance i zašto “pomera” svoj ulog. Diskurs o slikarstvu je pre svega granica, ponovni trag (ili crta), drugi način da se označi trag “kao trag suprotnosti”14:
Ostaje jedan prostor za započinjanje da bi se dogodila istina u slikarstvu. Ni unutra ni spolja, on se širi a da se ne da uokviriti, ali ipak nije izvan okvira. On radi, na njemu se radi, dopušta da djeluje okvir, njemu dopušta da radi […]. Crta ovdje samu sebe privlači, samu sebe podvlači i sama se događa.15
Delo Istina u slikarstvu, Derida započinje postavljanjem velikog filozofskog pitanja – šta je umetnost – pozivajući se posebno na Kanta, Hegela (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770–1831) i Hajdegera kako bi pokazao da Ono što je filosofsko zatvara umjetnost u njen krug, ali to istovremeno znači da se filosofski govor takođe vrti u krugu.16
Da li je onda filozofija “diskurs o okviru”17? U stvari, to pomeranje kojim Derida operiše u estetskom razmišljanju daje okviru, kao granici predstavljenog prostora, ulogu da saopšti ono što neutrališe, što postavlja granice, što preispituje i podražava mimezis.
Derida izučava “estetičko pitanje“ u delu Pisanje i razlika uz pomoć analize Artoovog18 dela koje je on smatrao simboličkim u pogledu diseminacije predstavljanja: Budući da je uvijek već počela, predstava nema kraja. No može se zamisliti zatvaranje onoga što nema kraja. Zatvaranje je kružna granica unutar koje se ponavljanje razlike beskrajno ponavlja. To je njezin prostor igre. To kretanje je kretanje svijeta kao igre. […] Ta je igra okrutnost kao jedinstvo nužnosti i slučaja. Ta igra života je umjetnost.19
Na taj način differAnce delokalizuje predstavljeni prostor jer ona provaljuje u zatvorenost i jer je element nepredstavljivog. U stvari, differAnce i jeste i nije ono što se pojavljuje zato što se pojavljuje u svom nestanku. Umetnost će ovde imati funkciju egzemplarnosti, to jest, elementa kojim se manifestuje differAnce. Derida umnožava svoje reference na umetnike, slikare, vajare, pesnike i ljude iz pozorišnog okruženja. Analiza slike Stare cipele sa pertlama Vinsenta van Goga omogućiće mu da objasni posledice te differAnce. Više nego što želi da te cipele pripiše seljaku ili građaninu kao što su to pokušali da učine neki kritičari, Derida smatra prisustvo odstojanja cipela od pertli “dvostrukim širenjem”20 koje postavlja problem tumačenja umetničkog dela i problem istine u slikarstvu. Ove cipele ne pripadaju, one nisu ni prisutne ni odsutne, cipele postoje, i to je sve.21 One ostaju tu bez subjekta, ali isto tako i bez objekta, one se mogu shvatiti po želji, ali njih niko ne može posedovati a još manje sačuvati. Moguće ih je samo vratiti ako neko smatra da ih ima i verovati da ih daje ako ih nema. Samo dar objašnjava prisustvo cipela koje manifestuju želju da budu vraćene.
Želja da vrati istinu vodi Deridu ka logici ogoljavanja22 i estetici darivanja. Ovaj filozof pravi jednu tananu analizu bliskosti dara i fotografije u svojim delima Psiha i Dato vreme. Umetnost fotografije je predstavljanje “koje je istovremeno nepredstavljanje” zato što ono “ne ukida referencu” ali beskonačno udaljava izvestan oblik realnosti, realnosti čiji je referent opažajno.23
To je razlog što filozofsko ispitivanje konstruiše u samom tom rastojanju jednu misao o etičko-estetskom prisustvu na svom horizontu odgovornosti s onim što povezuje alijenaciju, nedostatak i pozitivnost. Na taj način se može razumeti njeno ovladavanje problemima darivanja, pozivanja u pomoć i molitve, ali i aparthejda, prava na azil, na internet, na gostoprimstvo…
Gostoprimstvo: estetika života
U svojoj knjizi O gostoprimstvu,24 Derida nas poziva da razmišljamo o iskustvu gostoprimstva polazeći od ponovnog traga, od ponovnog usvajanja regulatorne ideje kantovskog koncepta čovečanstva te kosmpolitizma, od Klosovskovog tumačenja posete i hajdegerovskog pitanja o pozivanju na razmišljanje. Posle ponovnog pažljivog čitanja trećeg završnog člana Kantovog Projekta o večnom miru, Derida otkriva aporiju između antropološke dimenzije prava na gostoprimstvo i ograničenja tog prava na uslove poštovanja nacionalnih identiteta (poštovanje prava, tradicije, jezika…).
Štaviše, kosmopolitski ideal dolazi u sukob sa ograničenjem prijema rezervisanog samo za podanike ili građane neke države. Derida zatim primerima proširuje kantovsko prihvatanje različitih iskustava gostoprimstva i dovodi do vrhunca kontradikciju iskaza “poželeti dobrodošlicu” upisujući je u neznanje onog što dobrodošlica jeste. Dobrodošlica je zatim predmet istančane analize prvobitne tenzije koja ispunjava sam pojam gostoprimstva na kom parazitira njegova suprotnost – neprijateljstvo: svako primanje “kod sebe” automatski prate ograničenja, pa makar se ona odnosila na poštovanje kućnog reda. Gostoprimstvo sačinjava dvostruki postulat uzimanja i davanja. Poziv, u svom konstruktivnom ponavljanju, afirmiše u isto vreme i svaki put, gosta kao domaćina kod svoje kuće.
U tom suštinskom ograničenju zakona gostoprimstva, Derida zatim pokreće ontološko pitanje “da li mi znamo šta je gostoprimstvo?” U raspravi o ovom pitanju on predlaže četiri značenja koja su komplementarna kao četiri hipoteze koje je Derida prihvatio čitajući dela Klosovskog, Hajdegera i Benvenista (Emile Benveniste, 1902–1976). Prvo značenje jeste “da mi još ne znamo šta je gostoprimstvo”. Ovde nije reč o vremenskom neznanju, već o ne-znanju, o onom što se opire nekom identitetu po sebi, svakom stabilizujućem određenju, njegovom konstituisanju kao predmetu znanja, ukratko, konceptu. Ova teškoća dolazi zbog toga što je izvan sadašnjeg trenutka, izvan statusa objekta, gostoprimstvo mesto ne nekog znanja već intencionalnog iskustva prema drugom kao apsolutnom strancu, kao nepoznatoj osobi.
Drugo značenje je to što se gostoprimstvo nalazi u intencionalnom činu koji “se objavljuje drugom u dobrodošlici” kao obaveza. Na tom nivou, estetička analiza bogatstva teksta Roberta večeras Klosovskog, veoma je indikativna i omogućava da razmišljamo o unutrašnjoj kontradikciji gostoprimstva u “postajanju gostom” od strane onog koji poziva, u isto vreme preko neminovnosti i kratkotrajnosti tog iskustva i preko supstitucije zvanične posete pozivanjem u goste. Neminovnost zvanične posete je uslov za vlasnika poseda da izvrši zadatak domaćina i bude primljen od strane onog koga on prima i to do granica da postane gostov talac. Na ovom mestu se Derida poziva na Levinasovu (Emmanuel Levinas, 1906–1995) logiku supstitucije, gde istovetnost u svojoj pasivnosti jeste talac i označava početak etike kao vršenja odgovornosti.
Treće značenje upisuje “da li mi znamo šta je gostoprimstvo?” u njegov odnos prema vremenu koje se vraća na jedan odnos suštinske anahronosti tog iskustva. O njemu treba razmišljati u terminu “još uvek ne” koji je analizirao Hajdeger u “mi još uvek ne znamo” iz dela Šta se naziva mišljenje?25 Gostoprimstvo čuva jedan suštinski odnos prema onom što dolazi i što još uvek ne poznajemo, ali o čemu uvek razmišljamo.26
Četvrto značenje pitanja gostoprimstva je pitanje ponovnog razmatranja Benvenistovih teza izraženih u delu Ekonomija, srodstvo, gostoprimstvo u kome su etimološke i institucionalne porodične veze ispitane u svetlu gostoprimstva kao sociološke činjenice.
Tokom pažljivog proučavanja koje se oslanja na posledice differAnce i počiva na poštovanju i poznavanju jezika i njihovog identiteta, Derida otkriva aporiju koja je deo gostoprimstva (hosti-pet-s; gost i domaćin) koje postavlja prag svakog primanja (bilo da je reč o porodici ili Državi) u poštovanju istosti, u poštovanju “mog doma” i u poštovanju činjenice da je neko kod svoje kuće.
Deridina filozofija, bilo da je reč o istorijskim upadima u unutrašnjost filozofskih tekstova, u jedinstvenom tretmanu umetničkih dela ili u svojim konceptima o životnim stilovima putem darivanja i gostoprimstva, jeste filozofija koja od razmišljanja istovremeno pravi povratak ka izvorištu čuđenja, ka epohalnoj opreznosti i ka repetitivnom poslu dešifrovanja i prizivanja drugosti. Operacijama dekonstrukcije, ona održava živom obavezu da ispituje aporije i ide ka suštini ideja, rizikujući da zbog toga skrene s pravog puta duhovno neupućene. Sa Deridom, od sada, misao u svojoj operaciji ponovnog pisanja, može da se usudi da konstantno dešifruje današnjicu, putem pojmova diseminacije, dekonstrukcije drugosti-promene, dara, praštanja i gostoprimstva.
Specifičnost njegove filozofske estetike sastoji se, u stvari, u tome da se stalno održavamo u položaju ponovnog traga koji uvek razlikuje prepoznavanje u semantičkoj igri označavanja “referencijalne nemogućnosti”.
Rašida B. Triki
Prevela sa francuskog
Dragana Starčević
1 Jacques Derrida, O gramatologiji, Veselin Masleša, Sarajevo, 1976.
2 Jacques Derrida, Dissemination, Continuum, London, 2004.
3 Jacques Derrida, Edmund Husserl’s Origin of Geometry: An Introduction, University of Nebraska Press, Lincoln Ne, 1989.
4 Žak Derida, Glas i fenomen, IICSSOS, Beograd, 1989.
5 Jacques Derrida, Pisanje i razlika, Šahinpašić, Sarajevo i Zagreb, 2007.
6 Jacques Derrida, Pisanje i razlika, str. 104–105.
7 Jacques Derrida, Schibboleth, Galilee, Paris, str. 80.
8 Louis Marin, “C’est moi que je peins… : de la figurabilite du moi chez Montaigne”, iz Recherche sur la philosophie et le language, 12. Hommage a Henry Joly, Grenoble, 1990, str. 373.
9 Jacques Derrida, De la grammatologie, Minuit, Paris, 1967, str. 15.
10 Jacques Derrida, De la grammatologie, str. 83.
11 Čini se da je teško zasnovati deridijansku estetiku na pojmu differance jer se ona sama po Deridinim rečima “nikad ne prikazuje kao takva” (Jacques Derrida, Marges, Minuit, Paris, 1972, str. 6). U stvari, emprijsko-trancendentalna dimenzija differAnce udaljava je od realnosti i na neki način je približava prisustvu i fenomenalnosti.
12 Jacques Derrida, De la grammatologie, Minuit, Paris, 1967, str. 405.
13 Jacques Derrida, Memoirs d’aveugle. L’autoportrait et autre ruines, Reunion des Musees Nationaux, Paris, 1990.
14 Žak Derida, Istina u slikarstvu, Jasen, Nikšić, 2001, str. 18.
15 Žak Derida, Istina u slikarstvu, str. 18.
16 Žak Derida, Istina u slikarstvu, str. 28. Treba ipak primetiti da to nije začarani krug i da “ne treba ga izbjegavati nego naprotiv, treba u nj ući i obići ga.” (Žak Derida, Istina u slikarstvu, str. 38) Krug postoji zato što se smatra da umetničko delo potiče od umetnika i da je umetnik definisan umetničkim delom. “Porijeklo umjetnika je umjetničko djelo, a porijeklo umjetničkog djela je umjetnik.” Žak Derida, Istina u slikarstvu, str. 38.
17 Žak Derida, Istina u slikarstvu, str. 49. “[…] parergon djeli na dvoje. Na granici između djela i odsustva djela, parergon se dijeli na dvoje.” Žak Derida, Istina u slikarstvu, str. 70.
18 Jacques Derrida, “Kazalište okrutnosti i zatvaranje predstave”, iz Pisanje i razlika, Šahinpašić, Sarajevo – Zagreb, 2007, str. 247–266.
19 Jacques Derrida, “Kazalište okrutnosti i zatvaranje predstave”, str. 266.
20 Žak Derida, Istina u slikarstvu, Jasen, Nikšić, 2001, str. 303.
21 Žak Derida, Istina u slikarstvu, str. 435.
22 Jacques Derrida, Donner le temps, Galilee, Paris, 1991.
23 Jacques Derrida, Donner le temps, str. 183.
24 Jacques Derrida, De l’hospitalite, Calman-Levy, Paris, 1997.
25 Martin Heidegger, Što se zove mišljenje?, Naklada Breza, Zagreb, 2008.
26 Intencionalni čin budućeg gostoprimstva ne upisuje se u prisustvo budućnosti koja još nije stigla, već u otvorenost za jednu obavezu.
Literatura:
Harold Bloom, Paul De Man, Jacques Derrida, Geoffrey H. Hartman, J. Hillis Miller, Deconstruction and Criticism, A Continuum Book, The Seabury Press, New York, 1979.
Petar Bojanić (ed.), Glas i pismo – Žak Derida u odjecima, Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd, 2005.
Peter Brunette, David Wills (eds.), Deconstruction and the Visual Arts – Art, Media, Architecture, Cambridge University Press, Cambridge – New York, 1994.
Peter Brunette, David Wills (eds.), Screen / Play – Derrida and Film Theory, Princeton University Press, Princeton N. J., 1989.
David Carroll, Paraesthetics – Foucault * Lyotard * Derrida, Methuen, New York – London, 1987.
David Carroll, The States of Theory / History, Art, and Critical Discourse, Stanford University Press, Stanford, 1990.
Helen Cixous, Portret of Jacques Derridas A Young Jewish Saint, Columbia University Press, New York, 2001.
Jonathan Culler, O Dekonstrukciji – Teorija i kritika poslije strukturalizma, Globus, Zagreb, 1991.
Žak Derida, Glas i fenomen, IICSSOS, Beograd, 1989.
Žak Derida, Bela mitologija, Bratstvo jedinstvo, Novi Sad, 1990.
Žak Derida, Razgovori, Književna zajednica, Novi Sad, 1993.
Žak Derida, Drugi pravac, Lapis, Beograd, 1995.
Žak Derida, Politike prijateljstva, Beogradski krug, Beograd, 2001.
Jacques Derrida, O gramatologiji, Veselin Masleša, Sarajevo, 1976.
Jacques Derrida, Writing and Difference, University of Chicago Press, Chicago, 1978.
Jacques Derrida, Dissemination, University of Chicago, Chicago, 1981.
Jacques Derrida, Istina u slikarstvu, Jasen, Nikšić, 2001.
Jacques Derrida, Paule Thevenin, The Secret Art of Antonin Artaud, The MIT Press, Cambridge MA, 1998.
Jacques Derrida, Sablasti Marxa. Stanje duga, rad tugovanja i nova Internacionala, Hrvatska sveučilišna naklada, Zagreb, 2002.
Jacques Derrida, Dissemination, Continuum, London, 2004.
Jacques Derrida, Pisanje i razlika, Šahinpašić, Sarajevo – Zagreb, 2007.
Peggy Kamuf (ed.), A Derrida Reader – Between the Blinds, Columbia University Press, New York, 1991.
Novica Milić, A, B, C, Dekonstrukcije, Narodna knjiga, Beograd, 1997.
Novica Milić, Predavanja o čitanju, Narodna knjiga, Beograd, 2000.
Kristofer Noris, Dekonstrukcija, Nolit, Beograd, 1990.
Obrad Savić (ed.), Filozofsko čitanje Frojda, IICSSO Srbije, Beograd, 1988.
Obrad Savić (ed.), “Jacques Derrida” (temat), Tekst 2a i 2b, Delo br. 1–2, 3–4, Beograd, 1992.
